Bernard Fall - Chân dung một trí thức
Năm nay tại Việt Nam có xuất bản nhiều tác phẩm mới về Điện Biên Phủ.
Trong những quyển sách đáng chú nhất có tác phẩm: Hell in a Very Small Place: The Siege of Dien Bien Phu (bản dịch tiếng Việt là Điện Biên Phủ – Một góc địa ngục) của tác giả Bernard Fall (1926-1967), một trí thức người Pháp.
Quyển sách xuất bản lần đầu bằng tiếng Anh năm 1966, nhưng cho đến nay vẫn được xem là một tác phẩm kinh điển.
Nhà văn Hữu Mai, tác giả của nhiều tác phẩm về Điện Biên Phủ và là người thực hiện bộ ba hồi ký của đại tướng Võ Nguyên Giáp, đánh giá đây là công trình cân bằng nhất về Điện Biên Phủ do một người phương Tây viết ra:
"Ông Bernard Fall đã dành nhiều thời gian nghiên cứu rất tỉ mỉ. Thái độ của ông trung thực, tìm hiểu vấn đề đến tận cùng."
"Trong quyển sách với cái nhìn khách quan, ông ấy dựng lại cả cuộc chiến ở phía bên kia. Cả phía Việt Nam ông cũng tìm hiểu, nhưng đặc biệt những chân dung phía Pháp được ông dựng lại rất kỹ và nghiêm túc. Đó là bổ sung tuyệt vời cho công trình chúng tôi nghiên cứu về Điện Biên Phủ."
Tác phẩm quan trọng
Cuộc đời của Bernard Fall là câu chuyện về một trí thức suốt đời cố gắng duy trì quan điểm độc lập của mình giữa môi trường chính trị.
 |  Ấn phẩm cuối cùng của Bernard Fall được vợ ông, Dorothy, xuất bản sau khi ông mất |
Cho đến trước cái chết bất ngờ của ông năm 1967, Bernard Fall có lẽ là nhà nghiên cứu Việt Nam có ảnh hưởng lớn nhất tại Mỹ.
Ngoại trưởng Colin Powell, người từng có thời gian tham chiến ở Việt Nam, trong một cuộc trả lời phỏng vấn đã nói: “Chúng tôi đều đọc Bernard Fall trong chương trình huấn luyện. Có lẽ chúng tôi lẽ ra đã nên đọc Bernard Fall kỹ hơn, đặc biệt là những người nắm giữ vị trí cao, bởi vì ông ấy nói rõ và lẽ ra chúng tôi phải nhận thức được rằng cuộc chiến Việt Nam liên quan đến tinh thần dân tộc và tự quyết hơn là ý thức hệ cộng sản.”
Đó là nhận xét về vai trò của Bernard Fall trong cuộc dính líu của Mỹ tại Việt Nam. Quay trở lại thời kì Điện Biên Phủ, năm 1953, Bernard Fall, khi đó 27 tuổi, lần đầu tiên đến Việt Nam, trải qua sáu tháng ở đó để làm luận án tiến sĩ về Việt Minh.
Từ năm 1954 cho đến năm 1967, Bernard Fall xuất bản sáu cuốn sách giúp đưa ông trở thành chuyên gia hàng đầu ở Mỹ về Việt Nam.
Tác phẩm ‘Điện Biên Phủ – Một góc địa ngục” của ông xuất bản năm 1966. Christopher Goscha, giáo sư chuyên ngành Việt Nam tại đại học Lyon II, nhận xét:
"Bản thân Bernard Fall từng tham gia phong trào kháng chiến của Pháp. Ông ấy là người Do Thái, có bố mẹ bị Đức quốc xã giết. Nên ông hiểu chiến đấu trong một phong trào kháng chiến dân tộc là như thế nào. Nên Bernard chắc chắn có sự tôn trọng dành cho Việt Minh và nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Trong quyển sách “Điện Biên Phủ – Một góc địa ngục”, tôi nghĩ ông ấy đã rất công tâm với Việt Minh."
"Ông ấy cố gắng khách quan ở mức độ tối đa có thể. Điều đó khiến Bernard Fall đôi khi gặp rắc rối với những người không thích nghe điều ông ấy nói, dù đó là người Pháp, Mỹ hay những người cộng sản Việt Nam."
Một trí thức độc lập
Khi nói đến sự khách quan, cần ghi nhận Bernard Fall đã bày tỏ sự thông cảm cho cả phía những người lính Pháp chiến đấu tại Điện Biên Phủ lúc ấy.
|  Bernard Fall luôn muốn giữ quan điểm độc lập |
Về quan điểm chính trị, Bernard Fall, như nhiều người thời bấy giờ, tin vào lý thuyết Domino. Sau Điện Biên Phủ, ông không phản đối việc Mỹ can thiệp vào Việt Nam.
Mức độ quan tâm ông dành cho Việt Minh và chiến tranh cách mạng cũng nhiều như việc ông quan tâm làm sao đánh bại họ.
Dù vậy, Bernard Fall dành sự thừa nhận chính đáng sức mạnh của đối phương, như đã thể hiện qua “Điện Biên Phủ – Một góc địa ngục” và quyển “Dãy phố buồn hiu”.
Mặt khác, ông cũng là một trong những người đầu tiên chỉ trích việc đối xử với các trí thức trong phong trào Nhân văn-Giai phẩm 1956.
Có thể nói duy trì sự khách quan là một sự ám ảnh trong cuộc đời Bernard Fall. Pierre Asselin, giáo sư nghiên cứu chính trị Việt Nam tại đại học Hawaii, nói:
"Quyển sách nắm bắt sâu sắc không khí ở Việt Nam 1953-1954, khi xảy ra trận đánh và cũng trùng hợp với sự khởi đầu sự tham dự của Mỹ ở Việt Nam. Trong quyển sách, Bernard Fall không chỉ phản ánh cách tiếp cận của phương Tây ở Đông Dương mà còn phản ánh cả cái nhìn của người Việt vào lúc đa số các phóng viên phương Tây không hiểu được sự phức tạp của tình hình."
Khi sự can dự của Mỹ tại Việt Nam tăng lên, Bernard Fall ngày càng trở nên chỉ trích chính sách của Mỹ.
Sự thay đổi này có thể bắt đầu trong chuyến đi đến Hà Nội năm 1962, khi ông lần đầu tiên tìm hiểu phía 'bên kia' và phỏng vấn ông Hồ Chí Minh.
Năm 1967, Bernard Fall tử nạn khi đạp phải mìn trong lần đi cùng với thủy quân lục chiến Mỹ thị sát ở Việt Nam. Khi đó ông mới 40 tuổi.
Đã có một số đồn đoán về nguyên nhân cái chết của ông.
Trong một bài báo mới xuất bản tuần rồi ở Việt Nam, người viết ngụ ý Bernard Fall đã chết có thể vì sự chỉ trích quân Mỹ tại Việt Nam của ông.
Nhưng theo giáo sư Christopher Goscha, đến nay chưa có bằng chứng gì xác thực:
"Người ta phải thận trọng, vì nó cũng tương tự như câu hỏi ai đã giết tướng Nguyễn Bình năm 1951. Đã có đủ tin đồn về những tranh chấp nội bộ thời kì ấy, và bây giờ người ta có bằng chứng để nói là người Pháp đã giết ông ta. Tướng Nguyễn Bình được nói là người theo chủ nghĩa dân tộc, và ở một mức độ tương đối, nó cũng là điều có thể áp dụng cho Bernard Fall."
"Tôi đã nghe nhiều xì xầm về cái chết của Bernard Fall, nhưng đến bây giờ chưa có gì xác nhận cả. Tôi sẽ không nói về nó chừng nào chúng ta còn chưa có đủ bằng chứng."