Đọc sách: Một tập Biên khảo giá trị

Năm 1990, với sự bảo trợ của Ban khoa học xã hội thành ủy TP. Hồ Chí Minh, Nước Ðại Nam đối diện Pháp và Trung Hoa (1847 -1885) của Y. Tsuboi được dịch và ấn hành.

Mấy năm sau đó, đến lượt Những vấn đề lịch sử Việt Nam của Stephen O' Harrow, Keith W. Taylor, A.B.Woodside và quyển Xứ Đàng Trong của Li Tana lại được in ra nhờ sự nỗ lực của Tạp chí Xưa & Nay và NXB Trẻ.

Từ bản thân mình mà suy, tôi muốn tin chắc là, trong tâm trí những người có để tâm nghiên cứu văn hoá lịch sử VN, mấy cuốn sách trên đã để lại những ấn tượng sâu đậm. Cũng là chuyện xứ mình đấy, mà sao dưới con mắt của người ta, nó lại hiện ra mới mẻ, và trong nhiều trường hợp là có sức thuyết phục, đồng thời lại gắn bó với thời sự đến vậy!

Trong tình hình ngành nghiên cứu lịch sử VN đang trì trệ, sự xuất hiện của những công trình đó quả thật là những thách thức. Nói cách khác, đó cũng là những gợi ý tốt, giúp cho những người có thiện chí, tìm cho mình một hướng suy nghĩ và làm việc đúng đắn.

Trong một mức độ tương tự, tôi dự đoán cuốn sách Từ Ðông sang Tây mà NXB Ðà Nẵng cho in và phát hành trong tháng bảy này cũng có thể có những hiệu quả tương tự.

Thứ nhất, cuốn sách cho chúng ta biết thêm về Lê Thành Khôi, một học giả Việt Nam đáng kính. Theo như cách nói của Phan Huy Lê thì đây là "một nhà lịch sử và văn hoá lớn của đất nước". Từ nhiều năm nay làm việc trong guồng máy khoa học Pháp và trong khi hoạt động trên một phạm vi hết sức rộng rãi, Lê Thành Khôi vẫn luôn luôn quan tâm đến các vấn đề của quê hương.

Trong sự bề bộn của trên 50 năm hoạt động, ông đã hai lần đi vào nghiên cứu tổng thể về lịch sử Việt Nam.

Năm 1955, ông viết Việt Nam, lịch sử và văn hoá ( năm 1969, đã có bản phỏng dịch sang tiếng Ðức). Và năm 1982, ông lại công bố Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến 1858. Khi nói về cuốn sách sau, nhà Việt Nam học nổi tiếng người Pháp là G. Condominas đã dùng tới những lời lẽ tốt đẹp nhất. Condominas bảo đó là một kiệt tác khiến ông bị lệ thuộc không dứt ra nổi.

Thứ hai, trên tinh thần hướng tới và đối thoại với Lê Thành Khôi, cuốn sách Từ Ðông sang Tây sơ bộ tập hợp một số công trình biên khảo về khoa học xã hội nhân văn đề tặng ông. Ba chục tác giả đang sống ở những quốc gia khác nhau, trong đó nhiều người đang giảng dạy tại các trường đại học ở Pháp , Mỹ, Nhật, Canada, Việt Nam nhân đây công bố những công trình nghiên cứu trên hàng loạt lĩnh vực khác nhau : sử học, ngôn ngữ học, kinh tế học, chính trị học, triết học.

Charles Fourniau trở lại với các vấn đề của nước VN thời thuộc địa. Vĩnh Sính giới thiệu một tác phẩm ít được biết tới của Phan Chu Trinh. Ðược sự gợi ý của các nhà nghiên cứu lịch sử Việt Nam ở các trường đại học Mỹ, Nguyên Ngọc suy nghĩ về vai trò của những miền đất mới (ở đây là Quảng Nam thời kỳ Ðàng Trong) xem đó như bước đi độc đáo trên hành trình dân tộc. Nguyễn Tùng trở lại với một vấn đề tưởng như bé nhỏ nhưng cũng là một nhân tố phải tính tới khi tìm hiểu một cộng đồng, đó là câu chuyện đo lường ở Việt Nam

Trước khi đi vào chuyên ngành lịch sử, Lê Thành Khôi đã bảo vệ luận án tiến sĩ về kinh tế học và về sau còn là giáo sư dạy các môn giáo dục so sánh , giáo dục và phát triển kinh tế và xã hội . Bởi vậy trong tập sách để vinh danh ông lần này, người ta bắt gặp cả những công trình đi vào nhiều vấn đề khác nhau, kể cả các vấn đề kinh tế.

Ðiều đáng nói là dù đề cập đến những vấn đề tưởng như xa lạ, song bao giờ các bài viết này cũng có liên hệ với tình hình đất nước, và đó là lý do chính đáng để chúng có mặt trong Từ Ðông sang Tây. Nhân câu chuyện khai sáng của Bùi Văn Nam Sơn, người đọc có thể suy nghĩ tiếp về trình độ phát triển tư tưởng ở ta. Cuối bài viết mang tên "Khái quát về lịch sử phát triển kinh tế thế giới: những yếu tố kìm hãm và thúc đẩy phát triển", Vũ Quang Việt có riêng một phần nói về kinh tế Việt Nam.

Còn nhớ vào khoảng đầu những năm chín mươi, khi nhận xét về sự biến chuyển của xã hội ta sau 1986, một nhà nghiên cứu người Úc đã khái quát : ở đây, tất cả đã thay đổi, trừ lịch sử.

Với sự xuất hiện của nhiều những bài báo có nội dung mới mẻ lâu nay đã in trên các tờ báo như Xưa & Nay, Nghiên cứu lịch sử, Tia sáng, và nay là những cuốn sách như Từ Ðông sang Tây, người ta thấy rằng nói thế không đúng nữa. Ngược lại từ đây thấy mở ra một vài định hướng cho nghiên cứu sử VN : 1) Ðó sẽ là sự tiếp cận liên ngành và đa ngành, sự chú ý đồng thời tới văn hoá nghệ thuật kinh tế lịch sử và 2) Ðó sẽ là công việc huy động được những đóng góp của nhiều nhà nghiên cứu ở cả trong lẫn ngoài nước, mỗi người trong họ làm việc theo những quy trình riêng, quan niệm riêng, chỗ mạnh chỗ yếu riêng và họ càng khác nhau thì càng có lợi cho hoạt động nghiên cứu nói chung.

Ðặt trong cái mạch phát triển của khoa nghiên cứu lịch sử hiện đại, lịch sử Việt Nam còn đang là mảnh đất hoang chưa biết bao giờ việc nghiên cứu mới tạm gọi là đạt đến mức độ cơ bản. Trong khi đó đối với tình hình phát triển của đất nước, thì việc khai thác những bài học của lịch sử ngày càng trở nên cấp bách.

Bởi vậy những cuốn sách như Từ Ðông sang Tây xứng đáng được nhiều người biết tới. Và đối với ai e ngại rằng đọc hơi khó, tôi muốn nói thêm xin cứ đọc đi, đằng sau cái khó có niềm hứng thú lớn lao đang chờ đợi bạn.

Tập sách Từ Đông Sang Tây: Tập Biên Khảo về Khoa học Xã hội và Nhân văn, do Cao Huy Thuần, Nguyễn Tùng, Trần Hải Hạc, Vĩnh Sính chủ biên. NXB Đà Nẵng ấn hành, 2005