Tiến sĩ Lê Mạnh Hùng Luân Đôn

Trường Hoàng Phố là nơi nhiều nhà yêu nước Việt Nam học tập trên đất Trung Quốc

Sau đây là một số tấm gương tiêu biểu của các nhà ái quốc Đông Du mà khi rời nước ra đi mới chỉ là nhưng thanh niên trẻ.

Hoàng Hùng sau khi rời Nhật, đến ở Hồng Kông và hoạt động cách mạng tại đó cho đến khi bị mật thám Anh bắt trao lại cho Pháp và bị đầy đi Côn Đảo. Đặng Tư Mân cũng chạy sang Hồng Kông và sau khi bị mất ba ngón tay vì làm bom bị mật thám Anh bắt cầm tù. Sau đó ông sang hoạt động tại vùng biên giới giữa Thái Lan và Trung Quốc tìm cách kích động các dân tộc thiểu số nổi dậy.

Hoàng Đình Tuân, một con người đặc biệt giỏi về ngôn ngữ, nói tiếng Quảng Đông như một người bản sứ, thông thạo tiếng Nhật, tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Đức trở thành giáo sư tại Bắc Kinh và là chủ bút tờ báo Đông Á Đồng văn. Mặc dầu nghèo khó, ông nhất định không chịu Pháp mua chuộc và chết vì bệnh lao.

Lương Ngọc Quyến, con của Lương văn Can, một trong những người chủ xướng ra Đông Kinh Nghĩa thục, một trong những học sinh đầu tiên sang Nhật, tiếp tục học quân sự tại trường võ bị Bắc Kinh. Sau khi tốt nghiệp, ông trở về Hồng Kông và bị mật thám Anh bắt giao cho Pháp. Bị giam ở Thái Nguyên, ông vận động được những binh sỹ Việt Nam đóng tại đó và cầm đầu cuộc nỗi dậy Thái Nguyên năm 1917. Cuộc khởi nghĩa thất bại, ông bị Pháp giết.

Đàm Kỳ Sinh, con của một vị quan án sát triều đình Huế, sau khi bị trục xuất trốn ở lại Nhật làm nghề thợ nề. Sau đó với số tiền dành dụm mua hai khẩu súng lục bí mật trở về Việt Nam với một thông điệp của Phan Bội Châu và tìm cách ám sát một tên mật thám Pháp. Bị bắt và tuyên án tù chung thân, ông đã tự sát khi bị giải đến Cao Bằng.

Lâm Quang Trung, một sỹ quan tốt nghiệp trường võ bị Bắc Kinh khác gia nhập quân đội Trung Quốc và được Viên Thế Khải gởi đi nghiên cứu tình hình tại vùng biên giới Quảng Tây và Việt Nam. Bị ốm và phải vào bệnh viện, ông chịu không nổi tình trạng ngồi không nên nhẩy xuống sông Châu Giang tự tử.

Cảnh Hàng Châu, một địa danh quen thuộc với người Việt hoạt động ở phía Nam Trung Quốc

Cùng bị xử bắn với ông là Trần Hữu Lực con thứ hai của người thầy dậy Phan Bội Châu ở Việt Nam cũng tốt nghiệp trường võ bị tại Trung Quốc và phụ trách các hoạt động của Việt Nam Quang Phục hội tại Thái Lan. Bị mật thám Pháp bắt cóc tại Thái với sự đồng lõa của Thái Lan, ông bị đưa về Hà Nội và kết án tử hình.

Nguyễn Quỳnh Lâm mới 15 tuổi khi bỏ nước sang Nhật. Bị trục xuất tại Nhật, ông sang Trung Quốc và học hóa học tại Hồng Kông. Trong khi học làm chất nỏ, ông bị mật thám Anh bắt, nhưng sau đó được thả và trục xuất sang Trung Quốc. Ông gia nhập Quốc Dân đảng Trung quốc và tử trận khi bảo vệ Nam Kinh chống lại lực lượng phản cách mạng của Viên Thế Khải.

Mai Lao Bang, đại diện cho cộng đồng Công giáo trong Duy Tân hội là một trong những người công giáo đầu tiên được gởi đi Nhật năm 1908. Sau đó ông hoạt động trong lãnh vực tuyên truyền chuyên về Công giáo. Đầu tiên hoạt động tại Thái, ông bị cảnh sát Thái bắt và trục xuất về Trung Quốc.

Tại Trung Quốc ông bị bắt cùng với Phan Bội Châu. Khi được thả ông hoạt động ở Thượng Hải nhưng rồi bị mật thám Anh bắt vào giao cho Pháp dưa về Việt Nam cầm tù tại Hà Nội. Những bài thơ của ông đã được phổ biến rộng rãi trong giới những người yêu nước thời đầu thế kỷ.

Qua một số những cuộc đời tiêu biểu đó ta có thể thấy tầm quan trọng và ý nghĩa của phong trào Đông Du đối với lịch sử cách mạng Việt Nam, một phong trào mà chỉ trong một thời gian ngắn ngủi đã sinh ra nhiều nhà ái quốc có tài như vậy.