Quân đội Việt Nam ở lại Campuchia 10 năm

Đầu năm 1979, quân đội Việt Nam chiếm được thủ đô Phnom Penh. Pol Pot và lực lượng Khmer Đỏ chạy trốn ra khu vực biên giới với Thái Lan.

Nước Cộng hòa nhân dân Campuchia được thành lập. Nhiều khía cạnh cuộc sống trước thời Khmer Đỏ được phục hồi.

Đảng Nhân dân Cách mạng Campuchia, thân Việt Nam, giành thắng lợi trong cuộc bầu cử quốc hội. Tuy nhiên, cộng đồng quốc tế từ chối công nhân tân chính phủ. Lúc này, một chính phủ lưu vong, bao gồm Khmer Đỏ và vua Sihanouk, vẫn giữ ghế tại Liên Hiệp Quốc.

Năm 1986, Việt Nam nói đã bắt đầu rút một phần quân đội tại Campuchia. Các đợt rút quân tiếp tục trong vòng hai năm kế tiếp, mặc dù khó biết được số lượng chính xác.

Tháng 4-1989, Hà Nội và Phnom Penh loan báo cuộc rút quân của Việt Nam sẽ hoàn tất trước cuối tháng Chín của năm.

Tác động quốc tế
Sự biến đổi thế cân bằng chiến lược quốc tế trong thập niên 1980 đã tác động đến các diễn biến ở Đông Dương.

Quân đội Việt Nam vào Campuchia năm 1979 đánh lực lượng Khmer Đỏ

Tổng bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô, Leonid Brezhnev – trong bài diễn văn ở Tashkent tháng Ba 1982 – lần đầu tiên tuyên bố công khai là Moscow sẵn sàng cải thiện quan hệ với Trung Quốc.

Nhiều cuộc gặp nhằm làm tan băng quan hệ Xô – Trung diễn ra trước năm 1985, khi Mikhail Gorbachev lên làm tổng bí thư tại Liên Xô.

Bắc Kinh yêu cầu Moscow đáp ứng ba điều kiện để bình thường hóa quan hệ: giảm quân Liên Xô dọc biên giới Xô – Trung và Trung Quốc – Mông Cổ; rút quân Liên Xô khỏi Afghanistan; và thôi ủng hộ việc Việt Nam đóng quân tại Campuchia.

Phát biểu tại Vladivostok tháng Bảy 1986, ông Gorbachev loan báo Liên Xô sẽ bắt đầu rút khỏi Afghanistan trước cuối năm đó và sẵn sàng thảo luận việc rút quân khỏi Mông Cổ.

Sau diễn biến này, Bắc Kinh tập trung nỗ lực ngoại giao vào điều kiện thứ ba: Việt Nam cần rút khỏi Campuchia.

Cần lưu ý trước đó vào năm 1985, trong hội nghị ngoại trưởng ba nước Đông Dương, đã có tuyên bố chung bày tỏ mong muốn bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc và ý định – lần đầu tiên tuyên bố công khai – rút quân Việt Nam khỏi Campuchia trước năm 1990.

Nếu người ta đi theo quan điểm cho rằng Việt Nam xem cuộc xung đột ở Campuchia chủ yếu là kết quả từ chính sách của Bắc Kinh, thì sự thay đổi chính sách của Việt Nam về vấn đề Campuchia tất yếu gắn với sự thay đổi trong chính sách Trung Quốc của Hà Nội.

Bên cạnh đó, sự thay đổi trong cái nhìn về tình hình quốc tế, và những khó khăn kinh tế trong nước đã buộc ban lãnh đạo ở Hà Nội khi đó thi hành các thay đổi chính sách.

Ngoại trưởng Việt Nam, Nguyễn Cơ Thạch được trích lời trong một cuộc phỏng vấn với Seki Tomoda, giáo sư đại học châu Á (Asia University) ở Tokyo rằng: “Xu thế chung của thế giới lúc ấy là nhắm đến hòa bình ở Campuchia. Và chúng tôi cho là Việt Nam có lợi khi giúp đỡ tiến trình hòa bình bằng cách rút quân ra khỏi Campuchia.”

Lời nói này được trích trong bài viết của Seki Tomoda, “Detaching from Cambodia” (Tách khỏi Campuchia), in trong quyển “Vietnam Joins the World” (Việt Nam ra nhập thế giới, 1997).

Theo Seki Tomoda, để thoát khỏi sự cô lập quốc tế và tận dụng các thay đổi quốc tế, Hà Nội mở chiến dịch ngoại giao gồm bốn phần: thoát ra khỏi vũng lầy Campuchia, cải thiện quan hệ với các nước trong ASEAN, bình thường hóa quan hệ với Mỹ và Trung Quốc.

Diễn biến vùng Đông Nam Á
Một tuyên bố chung của ngoại trưởng Việt Nam và Indonesia năm 1987 đề nghị một cuộc gặp không chính thức giữa các phe chính trị của Campuchia.

Việt Nam muốn thoát khỏi sự cô lập khi gia nhập các tổ chức như ASEAN

Nó dẫn đến các cuộc gặp Jakarta không chính thức vào tháng Bảy 1988 và tháng Hai 1989.

Yếu tố Thái Lan cũng xuất hiện ở đây: Tháng Tám 1988 chứng kiến thủ tướng Chatichai Choonhavan lên nắm quyền tại Thái Lan.

Trong những năm trước đó, Hà Nội cáo buộc Thái Lan dính líu vào âm mưu bá quyền của Trung Quốc.

Khi Chatichai Choonhavan trở thành thủ tướng, chính sách của Thái Lan với Việt Nam và chính quyền thân Hà Nội ở Phnom Penh cũng bớt cứng rắn hơn.

Động thái của Chatichai chủ yếu thông qua biện pháp kinh tế để biến Đông Dương “từ chiến trường thành thị trường”. Sự tăng trưởng kinh tế của Thái Lan trong thập niên 1980 cho phép chính quyền Thái Lan nhìn Đông Dương như một thị trường hứa hẹn mà ở đó Thái Lan có thể đóng vai trò quan trọng.

Tính đến trước năm 1990, nếu quan hệ ASEAN – Việt Nam đã cải thiện một bước, thì quan hệ Việt – Trung chưa tiến xa như thế.

Khi cuộc đối thoại cấp ngoại trưởng – lần đầu tiên kể từ năm 1979 – tái tục tháng Giêng 1989, Trung Quốc chỉ muốn thảo luận với Việt Nam về một vấn đề duy nhất: là việc rút quân của Việt Nam khỏi Campuchia, chứ không bàn vấn đề bình thường hóa quan hệ.

Dù vậy, đã có hội nghị quốc tế Paris trong năm 1989, với đại diện 18 nước, bốn đảng chính trị Campuchia, và tổng thư ký Liên Hiệp Quốc. Mục đích nhằm thương lượng giải pháp toàn diện cho Campuchia.

Có ba mục tiêu chính của hội nghị hòa bình Paris: sự rút quân toàn bộ của Việt Nam, sự ngăn Khmer Đỏ quay lại, và sự tự trị thật sự của người Campuchia.

Yếu tố ban đầu hoàn tất vào ngày 26-9-1989 khi Việt Nam hoàn tất việc rút quân khỏi Campuchia.

Nhưng một thoả thuận toàn diện sẽ chỉ đến vào tháng 10-1991, khi có việc ký thỏa thuận hòa bình Paris, để từ nay chính phủ Campuchia bắt đầu hướng về cộng đồng quốc tế cho nỗ lực tái thiết và trợ giúp tài chính.