Việc đi chùa rất phổ biến ở Việt Nam

Năm ngoái, Việt Nam, Ảrập Saudi và Eritrea bị Bộ ngoại giao Mỹ đưa vào danh sách các nước ''gây lo ngại về tự do tôn giáo'' (danh sách CPC).

Do quy định của điều luật tự do tôn giáo quốc tế (IRFA) năm 1998, Bộ ngoại giao Mỹ được yêu cầu đến ngày 15-3 phải đưa ra các biện pháp cụ thể đối với ba nước này.

Trong bài viết cho báo Boston Globe, số ra ngày 13-2-2005, phóng viên Matt Steinglass, thường trú ở Hà Nội, có nhận định việc trừng phạt có thể chỉ làm xấu đi tình hình.

Bài báo có nhan đề: "Praying for Hanoi: Some in the US want to export religious freedom to Vietnam"

Khi Thích Nhất Hạnh, vị thiền sư đã lưu vong kể từ khi rời miền Nam Việt Nam năm 1966, trở về quê hương tháng trước, ông trở về theo những điều kiện mình tự đặt ra.

Khi ông ra đi gần 40 năm trước, cả các tướng lĩnh Sài Gòn lẫn người Cộng sản ở Hà Nội đều chẳng muốn ông quay về. Từ đó ông trở thành một trong những người thuyết giảng Phật pháp được biết đến nhiều nhất trên thế giới, với hàng ngàn tín đồ. Vì thế, năm ngoái khi chính phủ Việt Nam mời ông trở về, theo thiền sư Hạnh, “Chúng tôi bảo họ rằng tôi sẽ trở về nếu họ cho phép sách của tôi được xuất bản, và cho phép tôi được đi lại và gặp các lãnh đạo Phật giáo khác.” Chính quyền chấp nhận, và ông Hạnh cùng 190 đệ tử đã đến Việt Nam cho chuyến đi dài ba tháng. Tại một cuộc gặp ở chùa Định Quán ở Hà Nội, hơn 1000 người có mặt để tham gia buổi tọa thiền và giảng đạo.

Chuyến đi về của thiền sư Thích Nhất Hạnh gây nhiều chú ý

Nhà chức trách Vệt Nam lấy sự trở về của thiền sư Hạnh làm bằng chứng rằng đất nước có tự do tôn giáo. Tuy vậy, chính phủ Mỹ không đồng ý. Tháng Chín năm ngoái, Bộ ngoại giao liệt Việt Nam là “Nước đáng quan ngại” (danh sách CPC) theo đạo luật tự do tôn giáo quốc tế 1998. Sự phân loại này đi kèm khả năng trừng phạt kinh tế, mà có thể gây hại cho quan hệ Việt – Mỹ.

Mỗi lần gặp các quan chức địa phương, đại sứ Mỹ Michael M. Marine lại nêu vấn đề tự do tôn giáo. Ông nói trong một cuộc phỏng vấn gần đây rằng “đó là lĩnh vực quan tâm của người Mỹ.”

Chắc chắn điều đó đặc biệt là quan tâm cho các tổ chức Thiên chúa giáo phúc âm, như là các nhóm International Christian Concern, Christian Solidarity Worldwide, và Southern Baptist Convention – những nơi lên án cách đối xử của Việt Nam với các tín đồ người thiểu số. Một số thành viên trong Quốc hội cũng rất quan tâm, đặc biệt là thượng nghị sĩ Cộng hòa Sam Brownback của Kansas và hạ nghị sĩ Chris Smith, bang New Jersey, một người thường xuyên lên án ‘’các độc tài ở Hà Nội’’ và “chính sách cực đoan chống tôn giáo.”

ĐốI với những quan sát viên lâu năm về Việt Nam, ngôn từ như vậy vẽ nên một bức tranh rất sai lạc. Philip Taylor, một nhà nhân học ở ĐH Quốc gia Úc và là chuyên gia về tôn giáo Việt Nam, nói: “Tôn giáo phát triển ở Việt Nam ngày nay, khi xét về số lượng tín đề và sự đa dạng tín ngưỡng.” Nếu như trong thập niên 1980, ít ai đi dự các buổi lễ ở nhà thờ Công giáo và Tin lành thì nay chúng chật cứng người. Năm 2001, Giáo hội Tin lành miền Nam Việt Nam lần đầu tiên được chính thức công nhận. Các ngôi chùa mới xuất hiện trên khắp nước.

Nói thế không có nghĩa tôn giáo được tự do ở Việt Nam. Pháp lệnh mới về tôn giáo của Việt Nam, có hiệu lực từ tháng 11 năm ngoái, vẫn đòi hỏi các tín ngưỡng phải đăng ký với chính quyền, và không phải mọi đơn xin đều được chấp thuận. Một số linh mục, đặc biệt những ai thuộc các giáo hội không đăng ký, đã bị bỏ tù và làm mất thanh danh trên báo chí. Tổ chức Human Rights Watch thu thập nhiều báo cáo về các giáo hội không đăng ký trên vùng Tây Nguyên bị san bằng và một số tín đồ bị buộc từ bỏ đạo.

Nhiều lãnh đạo Giáo hội phật giáo Việt Nam thống nhất bị quản chế

Cha Nguyễn Văn Lý, một tu sĩ được ân xá ngày 31-1, vốn bị kết án 10 năm tù sau khi gửi thư điều trần tới Ủy ban Hoa Kỳ về tự do tôn giáo quốc tế. Những lãnh đạo của Giáo hội Việt Nam thống nhất, vốn không được nhà nước thừa nhận và là những người mà ông Thích Nhất Hạnh đòi gặp, đã bị cầm cố trong chùa của họ suốt nhiều năm.

Nhưng các trường hợp đó, mặc dù nghiêm trọng, chỉ dính đến một thiểu số tín đồ Việt Nam. Người Việt nói chung được tự do hành đạo – miễn là tránh khỏi chính trị. Việt Nam vẫn là nước độc đảng, và mọi tổ chức, dù là giáo hội hay câu lạc bộ bóng đá, có thể gặp rắc rối nếu tham gia hoạt động chính trị. Và dù bị liệt vào danh sách ‘’Quốc gia đáng quan ngại về tôn giáo’’, nhưng các đối đầu giữa chính quyền và nhóm tôn giáo ở Việt Nam thường liên quan đến chính trị nhiều hơn tôn giáo.

Việc đi lại ở Tây Nguyên còn bị hạn chế sau biến cố 2001 và 2004

Lấy trường hợp các nhóm thiểu số ở Tây Nguyên. Những người mà thường được gọi là người Thượng bắt đầu gia nhập các giáo hội phúc âm chịu ảnh hưởng các nhà truyền giáo Mỹ trong thập niên 1950. Ngày nay, những người bảo thủ ở Việt Nam xem họ không đáng tin về chính trị bởi vì nhiều người đã cầm súng cho Mỹ trong chiến tranh và vì các lời kêu gọi của một tổ chức đặt ở Mỹ đòi một vùng đất Thượng độc lập. Trong khi đó, trong hơn một thập niên qua, nhiều người Thượng đã mất đất vì các đồn điền cà phê do người Kinh quản lý. Năm 2001 và tháng Tư năm ngoái, một số người Thượng thiệt mạng, nhiều người bị bắt khi chính quyền dẹp các cuộc biểu tình vì vấn đề tôn giáo và kinh tế. Người ta có thể hồ nghi cáo giác của chính quyền rằng người Thượng đã kích động bạo lực. Tuy vậy, nếu chỉ mô tả cuộc xung đột này theo nghĩa tôn giáo thuần túy thì sẽ đồng nghĩa việc bỏ qua nhiều phần trong bức tranh thực tế.

Các yếu tố chính trị tương tự cũng dính đến trường hợp các lãnh đạo Giáo hội Phật giáo Việt Nam thống nhất. Giáo hội này, vốn có một lịch sử hoạt động chính trị, bị cấm năm 1981 sau khi họ không chịu gia nhập Tổ chức Phật giáo toàn quốc của Việt Nam. Một rắc rối pháp lý nữa diễn ra năm 1992 sau khi một lãnh đạo gửi thư ngỏ chỉ trích vấn đề tự do tôn giáo của Đảng Cộng sản.

Nhưng Điều luật tự do tôn giáo quốc tế của Mỹ không tách biệt khía cạnh tôn giáo và chính trị trong những trường hợp ấy. Các vụ việc như vậy được trích dẫn trong báo cáo của Ủy ban Hoa Kỳ về tự do tôn giáo quốc tế khi họ đề nghị đưa Việt Nam, cùng Ảrập Saudi, Bắc Hàn…vào danh sách ‘’Nước đáng quan ngạI’’. Theo điều luật, Việt Nam còn thời hạn đến 15-3 để chứng tỏ sự tiến bộ. Nếu không, tổng thống Bush được yêu cầu áp đặt ít nhất một trong 15 lệnh trừng phạt.

Dễ hiểu là cộng đồng doanh nhân Mỹ đã thuộc vào những người phản đối sự trừng phạt mạnh nhất. Adam Sitkoff, chủ tịch Phòng thương mại Mỹ ở Hà Nội, nói: “Chúng tôi cho rằng hợp tác và đối thoại có ích hơn là trừng phạt trong việc giải quyết các vấn đề này.” (Thương mại hai chiều đạt 6 tỉ đôla năm 2003, khiến Mỹ là đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam).

Nhiều người lo ngại trừng phạt gây hại cho quan hệ thương mại

Các doanh nghiệp Mỹ không phải là người duy nhất lo ngại việc ảnh hưởng quan hệ với Việt Nam. Lầu Năm Góc đã muốn quan hệ gần gũi với quân đội Việt Nam trong nhiều năm. Và việc trừng phạt có thể cản trở luồng viện trợ nước ngoài cho Việt Nam – nước từ lâu được xem là ‘’con cưng của nhà tài trợ’’ bởi vì khả năng sử dụng hiệu quả viện trợ. Tháng Sáu năm ngoái, tổng thống Bush đưa Việt Nam thành nước châu Á đầu tiên vào danh sách PEPFAR, một chương trình của Mỹ giúp đối phó HIV/AIDS.

Các quan chức Mỹ nói thật khó tưởng tượng tổng thống sẽ áp đặt các biện pháp trừng phạt mà gây ảnh hưởng cho PEPFAR. Nhưng những nhà chỉ trích người Mỹ lớn tiếng nhất thì nói một sự cảnh cáo là không đủ.

Tiến sĩ Richard Land, thuộc Southern Baptist Convention và là thành viên Ủy ban Hoa Kỳ về tự do tôn giáo quốc tế, lên tiếng: “Việc đưa Việt Nam vào danh sách CPC mà không trừng phạt thì chỉ vô nghĩa mà thôi.”

Nhưng những người khác thì cho rằng trừng phạt sẽ phản tác dụng. David Koh, chuyên gia về Việt Nam ở Viện nghiên cứu Đông Nam Á của Singapore, nói: “Tôi nghĩ trừng phạt có thể đẩy Việt Nam gần hơn với Trung Quốc. Nó có thể khơi dậy sự nghi ngờ trong cánh bảo thủ của Đảng Cộng sản."

Đối thoại, thay vì trừng phạt, sẽ tốt hơn cho một Việt Nam đổi mới?

Trừng phạt cũng khó làm cho người Việt Nam bình thường chấp nhận, ít nhất là những người bên ngoài vùng Tây Nguyên (khu vực mà các phóng viên vẫn rất khó tiếp cận). Những người Kinh chiếm đa số thường nói họ lo ngại về tham nhũng, quyền sử dụng đất, y tế và giáo dục kém. Nhưng ít ai than phiền về tự do tôn giáo.

Thích Giác Toàn, phó khoa của Học viện Phật giáo Việt Nam, nói “chính phủ lo ngại” một số nhóm tôn giáo. “Họ lo ngại những phần tử xấu được sự hỗ trợ của chính quyền thù địch có dính dáng đến.”

Người Mỹ có thể nghĩ những nỗi sợ ấy vô căn cứ. Nhưng nhiều người ở Việt Nam không hiểu vì sao Hoa Kỳ lại chọn thời điểm này để áp đặt trừng phạt vì tự do tôn giáo.

Một người Việt trên 30 tuổi và từng học nước ngoài nói: “Đa số người Việt Nam vẫn so sánh bản thân với cuộc sống của bố mẹ họ thập niên 70 và 80. Giờ đây họ có nhiều tự do, cả về mặt tôn giáo và cuộc sống nói chung.”

Việt Nam đang dần dần tự do hơn, nhưng có thể còn mất thêm thời gian trước khi bất kì tổ chức nào, dù liên quan tôn giáo hay không, có thể chỉ trích chính phủ mà không bị hại. Và biện pháp trừng phạt của Mỹ vừa có thể thúc đẩy tiến trình nhanh hơn, nhưng cũng có thể chỉ làm chậm đi tiến trình ấy mà thôi.

............................................................................................

Trần Vinh, Việt Nam
Tôi thấy bạn Phạm Minh, Hà Nội nói rất hay: “không hiểu tại sao tự do tôn giáo của Việt nam lại được bàn ở Mỹ, do những người Mỹ sắp đặt” Tôi không hiểu tại sao người Mỹ lại có quyền phán xét là VN có tự do tôn giáo hay không.

Tôi cũng không hiểu tại sao lại có những người Việt cho rằng người Mỹ có quyền phán xét về việc VN có tự do tôn giáo hay không? Người Mỹ họ đòi họ có quyền phán xét đúng sai tốt xấu tại VN thì là 1 nhẽ, đằng này người Việt lại đi đòi hỏi cho Mỹ được quyền làm cha người VN trên đất VN thì đó là chuyện lạ thật. Quả thật là để xoá bỏ cái tư tưởng nô lệ do thực dân Pháp Mỹ xưa kia nó nhồi nhét vào đầu óc người Việt mình là chuyện không phải dễ dàng gì.

Người Mỹ hay người Anh hay người Nga hay TQ đều không có tư cách gì mà nói là ở VN cái gì đúng, cái gì sai, họ chẳng có tư cách gì mà nhân danh “tự do”, “dân chủ”, “nhân quyền” khi nói chuyện với ngừơi VN! Còn chuyện cấm vận VN thì chẳng sao, ngày xưa họ mang cả 600 quân với 1 đống vũ khí khổng lồ sang đánh mà còn chưa sợ, bây giờ cấm vận thì ăn thua gì ! Dân tộc VN tồn tại mấy nghìn năm đâu phải là nhờ Mỹ không cấm vận?

Little Tran, TP. HCM
Thật ra nói về tự do tôn giáo tôi xin nhắc lại chuyện ai cũng biết là: tự do có giới hạn. Ở Việt Nam tôi thấy cái gì cũng tự do trong khuôn khổ hết, tuy nhiên nói bị đàn áp thì không chính xác mà mọi cái đều được quản lý. Nói thiệt tình đố ai dám chống đối Đảng, hay chửi chế độ - không tù thì cũng khó sống. Mà đòi tự do tôn giáo thì chống Đảng rồi còn gì (ý tôi là đòi tự do theo kiểu phương tây hay Mỹ đó) chứ còn tự do theo kiểu Việt Nam : đi chùa, lễ Phật, hát hò vui chơi thì vô tư đi không có sao cả. Thành ra nói chung nếu Mỹ hay ai có trừng phạt kinh tế gì gì nữa thì chỉ khổ người dân, khổ doanh nghiệp... chứ có ảnh hưởng gì mấy ông có chức có quyền.

Anh, Irvine, Hoa Kỳ
Theo tôi được biết thì các nước trên thế giới viện trợ cho VN với một số điều kiện trong đó có đòi hỏi tự do tôn giáo cho mọi người trong nước. VN chấp nhận những viện trợ đó thì phải làm theo những yêu cầu của bên viện trợ. Đây là một bản hợp đồng. Nếu VN vi phạm hợp đồng, phía đối tác có quyền lên tiếng. Còn nếu VN thấy không thể đáp ứng được những yêu cầu của các nước cung cấp viện trợ thì không nên nhận tiền của người ta, cũng không nên chơi với người ta.

Ở đâu cũng vậy. Bạn muốn tham gia tổ chức nào thì bạn phải tuân thủ theo nội quy của tổ chức đó. VN muốn vào Tổ chức Thương Mại Quốc Tế (WTO) thì phải bớt cai trị kiểu độc tài thì các nước khác họ mới cho chơi chung.

Titi Phan, Cần Thơ
Tôn Giáo theo tôi được tự do khi: -Tự do truyền bá giáo lý -Tự do tham gia công tác xã hội -Tự do đào tạo,phân công, bổ nhiệm chức sắc -Tự do tiến hành nghi thức tôn giáo.

Khi tiến hành những việc trên không được làm ảnh xấu đến người khác, không làm ảnh hưởng đến thuần phong mỹ tục không làm tổn hại đến quốc gia (Quốc gia Dân tộc, chứ không phải dảng phái hay cá nhân nắm quyền). Vậy hiện nay tôn giáo tại Việt Nam dược làm những việc gì và phải xin phép việc gì.

Nhà nước Việt Nam yêu cầu hoạt động tôn giáo không được dính líu đến chính trị, nhưng tôi tự hỏi các tôn giáo đang được phép họat động tại Việt Nam có phải tham gia vào tổ chức Mặt trận tổ quốc Việt Nam hay không. Mặt trận tổ quốc Việt Nam có phải là một tổ chức chính trị do nhà cầm quyền lập ra để quãn lý các tôn giáo hay không.

Minh Nam, Việt Nam
Phât Giáo VN thống nhất tự coi là bị "đàn áp". Vậy tốt nhất ta hay nghe hoà thượng Thích Quảng Độ (đang bị giam lỏng) phát biểu. Gần đây, ông trích lời một cán bộ Tôn Giáo (của nhà nước)viết trong một tường thuật (mà nhà sư này gọi là "sám hối". Sám hối của cán bộ CSVN về đàn áp và bóp nghẹt tôn giáo. Đó là ông Đỗ Trung Hiếu - người trực tiếp soạn thảo và thực thi chính sách Tôn Giáo của DCSVN. Không hiểu do đâu mà sau này ông hối hận.

Tại nội địa, thì tiếng nói có uy quyền nhất về "Giáo hội Phật giáo Việt Nam" tức “Giáo hội Nhà nước”, đó là ông Ðỗ Trung Hiếu, bí danh Mười Anh, được Bộ Chính trị Ðảng và Bộ Nội vụ giao phó vai trò “Bà Mụ đỡ đẻ” ra tổ chức Hội Phật giáo VN vào năm 1981. Ai cũng biết VN không có tự do tôn giáo, nhưng rất khó tìm ra một văn bản chính thức của nhà-nước về điều này. Do vậy, bản Hồi ký” của ông Hiếu là rất ...quý giá.

Sau này, ông Đỗ Trung Hiếu đã tiết lộ trong tập tài liệu "Thống nhất Phật giáo" viết năm 1994 rằng : "Nội dung đề án là biến hoàn toàn Phật giáo Việt Nam thành một hội đoàn quần chúng. Còn thấp hơn hội đoàn, vì chỉ có Tăng, Ni, không có Phật tử ; chỉ có tổ chức bên trên không có tổ chức bên dưới, tên gọi là Hội Phật giáo Việt Nam (...). Nội dung hoạt động là lo việc cúng bái chùa chiền, không có hoạt động gì liên quan tới quần chúng, phật tử và xã hội (...) Lấy chùa làm cơ sở chứ không phải lấy quần chúng Phật tử làm đơn vị của tổ chức Giáo hội". Về hình thức bên ngoài, đối với quốc tế, VN vẫn có mọi thứ tự do. (...)

Người dân Việt, Houston
Tôi thấy cần phải trừng phạt Việt Nam thẳng tay về vấn đề tôn giáo vì các lý do sau: 1. Giáo hội Phật Giáo được thành lập từ xa xưa bị giải tán để thay thế với một giáo hội quốc doanh do nhà nước quản lý. Việc này vi phạm quyền tự do tôn giáo một cách trầm trọng.

2. Các Hòa Thượng, Thượng Tọa và Ðại Ðức là những người không màn danh lợi xuất gia tìm giải thoát và độ giúp chúng sanh tìm đường giải thoát sanh tử luân hồi. Các vị xem Cộng Sản, Quốc Gia hay bất cứ đảng phái khác là điều không quan trọng vì tất cả đều là chúng sanh. Họ đều độ giúp tất cả, nhưng nhà nước Việt Nam vì sợ hãi sự thật nên bỏ tù tất cả những vị muốn nói lên sự thật để giúp cho chúng sanh có tự do hơn và đở khổ hơn trong cuộc sống kềm kẹp tư tưởng của CS.

3. Việc cho phép tôn giáo hội họp hoặc lễ lộc là điều chứng tỏ sự kềm kẹp và kiểm tra chặt chẽ trong vấn đề tôn giáo. Tôi kêu gọi mọi người nên cảnh giác nhìn vào sự việc ở cái gốc chứ đừng thấy phơn phớt ở cái ngọn mà cho là có tự do tôn giáo ở Việt Nam. Những sự việc như các chùa được hoạt động không có nghĩa là có tự do vì ba vấn đề tôi đã nêu trên.

Sự việc Thầy Nhất Hạnh về Việt Nam cũng chỉ là hành động của một người tu đi giãng pháp độ chúng sanh không phân biệt xấu tốt. Thầy không ngại bị CS lợi dụng vì đối với Thầy cứu độ chúng sanh quan trọng hơn tranh đấu tự do với CS. Chúng ta có thể thấy sự mâu thuẫn ở đây, nhưng các Thầy đều có nguyện độ riêng và mỗi người theo một cách để độ chúng sanh. Nguyện độ của Thầy Nhất Hạnh, Thầy Thanh Từ, Thầy Quãng Ðộ, Thầy Tuệ Sỷ ... không có sự mâu thuẫn nhưng theo đúng tinh thần 84 ngàn pháp môn của Ðức Phật dạy mà hành đạo.

Phạm Minh, Hà Nội
Tôi vẫn không hiểu tại sao tự do tôn giáo của Việt nam lại được bàn ở Mỹ, do những người Mỹ sắp đặt. Nếu Mỹ đại diện cho thế giới thì kô nói làm gì, nhưng tôi có thấy một tổ chức quốc tế khác ngoài Mỹ tham gia vao hoạt động này đâu.

Nếu Việt nam không tự do tôn giáo thì ảnh hưởng gì đến quyền lợi của Mỹ, hay Mỹ chỉ lấy đây làm cái cớ để xen vào gây sự ở VN. Nếu đồng bào VN ta ở hải ngoại thấy rằng VN hiện nay kô có tư do tôn giáo thì đồng bào phải tự cất tiếng nói chứ?

Tôi ủng hộ quan điểm không để tôn giáo xen lẫn vào chính trị. Vì tôi sợ những người theo các đạo giáo khác nhau mà theo quan điểm chủ quan của giáo phái mình tham gia vào lãnh đạo đất nước. Có thể thấy một cách rõ ràng về tác hại của các đạo giáo trong sự phát triển của xã hộ trong các bài học lịch sử. Không ai có thể cấm bạn tin tưởng vào một lý thuyết nào đó nhưng kô nên đem nó áp dụng cho mọi người.

Bình, Hà Nội
Tôi không thấy sự cấm đoán tôn giáo nào ở VN nhưng nếu một tôn giáo nào có ý chống chính quyền thì tôi dám chắc chính quyền CS hay không CS đều có biện pháp.

Nếu muốn VN thay đổi mà luôn kêu chống cộng suông thì chẳng giả quyết đươc gì. VN bây giờ đi theo kinh tế thị trường có nghĩa là đang học tập theo tư bản mà KTTT lấy cạnh tranh là động lưc phát triển. Muốn vậy song hành với nó phải có một thể chế chính trị phù hợp? Ở VN chế độ một Đảng liệu có phù hợp không? Không ở điểm nào ?Sẽdãn đến hậu quả ra sao ?.

Bạn nên biết rằng ĐCS có công lớn giải phóng dân tộc và lý tưởng CS cũng được lòng dân và ngay ở các nước TB cũng có đảng CS nên chỉ chửi bới thì chẳng ích gì.

Kim Nguyễn, Singapore
Chuẩn mực nào để gọi là tự do hoặc không có tự do tôn giáo, phải chăng chuẩn mực của Mỹ là duy nhất cho cả thế giới? Chuẩn mực ấy chỉ đúng với nưóc Mỹ và những người theo xu hướng, văn hóa Mỹ, và nếu nói cả phương Tây thì chưa chắc đã đúng. Pháp là nước có về luật tôn giáo, cũng với những qui định, có ai xem chưa, Công ước châu Âu cũng có những chuẩn mực về tôn giáo v.v...Nếu chỉ thuần về tôn giáo thì chẳng ai phản đối, vì đó là vấn đề tâm linh của mỗi con người, như trong đạo phật có những nội dung không là tôn giáo, anh nói hoạt động tôn giáo nhưng anh vẫn đam mê quyền lực thế tục, lúc nào miện cũng tung hô giá trị đạo đức tôn giáo, nhưng trong bụng là cả "một bồ dao gâm".

Các thế lực đứng đầu là Mỹ vẫn đang luôn sử dụng con bài Tôn giáo và dân tộc ở mọi quốc gia, gần đây là miền Nam Thái Lan, sau khi đã thâu tóm được Irắc v.v...Hầu như nước nào Mỹ nhúng tay vào, đều có yếu tố Tôn giáo và Dân tộc, ở Việt Nam trong những năm 2001, 2004 cũng có bàn tay của Mỹ chen vào, những thế lực đó chính Mỹ đang nuôi nấng như K'sor Krot đang được Mỹ dung túng để dựng lên vụ "Tin Lành Dega" ở VN.

Nếu anh cứ tu hành bình thường đi, tham gia vào các vệc chăm sóc xã hội đi thì ai nói làm gì, lúc nào cũng lăm lăm chiếu dao găm, hoặc khẩu súng để lâm vào lưng người khác thì ai chịu nổi. Nếu nói là tại VN là bất công, là chậm tiến, là tham nhũng, thì thử hỏi bao nhiêu % quốc gia đã triệt tiêu tham nhũng 100%? Còn chậm tiến và kém phát triển càng phải trên cơ sở đánh giá của các tổ chức quốc tế của LHQ mà có sự so sánh, không thể lấy hiện tượng để đánh giá bản chất chả một cộng đồng.

Trung Quốc hay VN cũng chỉ mới vừ chuyển hướng qua nền Kinh tế thị trường, chưa thể lấy cái chủ quan của riêng mình để áp đặt lên tất cả. Những người hô hào ôn nghèo kể khổ nhiều nhất, la to nhất chưa chắc giao chính quền cho họ thì trong một ngày một bữa họ sẽ có cây đủa thần để cả một dân tộc được ăn ngon mặc đẹp. Ngay nước mỹ có được từ hôm nay cũng đã qua chiến tranh lập quốc tương tàn bao nhiêu năm, các quốc gia phát triển khác cũng vậy. Hãy thử nhìn lại các nước Đông Âu, thì rõ, chính các nước ấy cũng chỉ có một giấc mơ "chỉ cần theo Mỹ thôi, là cuộc sống ngày hôm sau sẽ thừa mứa ngay", nhưng đã có được đâu. Cái gì cũng có cái giá của nó cả.

Hãy cứ về VN đi, rối sẽ biết, tôi đã từng sống ở nhiều nước, tôi đã từng "đi cày" chết bỏ, không biết ngày nghỉ là gì, kể cả 3 ngày Tết nguyên đán, có lúc tom góp được một ít đola mang về tưởng là mình ngon, bây giờ nhìn lại thấy hãi hùng. Nơi nào tự do Tôn giáo hơn VN? trong khi ông bà, cha mẹ, và bất cứ chức sắc tôn giáo muốn hành lễ lúc nào, đi lễ lúc nào thì đi, bất kể ngày giờ nào, trong lúc ấy sống ở trên đất nước người chưa chắc đã như vậy, vì chỉ biết đi cày bất kể giờ giấc để lấy tiền giải quyết không biết bao nhiêu cái Bill nó gởi tới hàng tháng, không trả kịp nó cắt rụp ngay, chẳng thèm nghe năn nỉ, giải thích gì.

Ở Mỹ, Úc, đếm được bao nhiêu cái chùa, hãy về VN, đi vài nơi cho biết, đừng có ở xa, nghe chói tai. Ngay cả ở Singapore đây, mấy cái chùa, nhà thờ... vậy là mất tự do à? Lúc nào cũng dân chủ, nhân quyền, là tự do tôn giáo, những người hô hào đó, trước hết nên nghỉ lại và tu bổ sức khoẻ của mình để hàng ngày đủ sức đi cày cái đã.

Ly Khang, TP. HCM
Bất cứ ý kiến nào ủng hộ việc Mỹ trừng phạt Việt nam, đối với tôi đều là thiếu suy nghĩ. Bạn Quốc Huy cho rằng viện trợ sẽ vào tay Lãnh đạo ư? Bạn có biết các khoản viện trợ gồm những gì không? Hình thức nào không?

Tôi công nhận là có một số Lãnh đạo, công chức tham nhũng, nhưng dân cũng được hưởng rất nhiều từ các khỏan viện trợ đấy. Bạn đang ở nước ngòai hay sao? Bạn có hiểu gì về các nền kinh tế khi có các khỏan tiền bơm vào dưới bất kỳ hình thức nào không? Nếu không... Tôi xin lỗi bạn.

Nguyen Thanh, Hà Nội
Tôi lần đầu tiên xem trang này của BBC và tôi nhận thấy một số điều sau. Nếu mọi người muốn hiểu biết tình hình tôn giáo ở Việt Nam thì phải đến Việt Nam. Dưới sự lãnh đạo của đảng, tình hình tôn giáo đã được cải thiện rất nhiều. Tôi là một người VN yêu nước chân chính và tôi luôn tự hào về điều đó. Các thế lực thù địch luôn muốn xuyên tạc về VN nhưng tôi tin là họ sẽ thất bại.

Khả Phiêu
Những nước theo chủ nghĩa Cộng Sản như nước ta không bao giờ chấp nhận tôn giáo, bởi vì theo lời dạy của các người sáng lập: Tôn giáo là thuốc phiện ru ngủ con người. Vì vậy, khi chia đôi đất nước năm 1954, số tín đồ các tôn giáo hai miền Bắc và Nam tương đương nhau, nhưng khi giải phóng, số tín đồ các tôn giáo Miền Bắc chỉ bằng 1% số tín đồ miền Nam.

Số còn lại ít cũng hoàn toàn nằm dưới sự chỉ thị của đảng. Từ chùa chiền đến nhà thờ Công Giáo hoặc Tin Lành đều nghe những bài giảng của các Linh Mục, Mục Sư, hoặc Ðại Ðức toàn là những lời Yêu Ðảng, Yêu Nước, và Yêu Chúa (hoặc Phật.)

Sau năm 1975, việc đầu tiên Ðảng phải làm là kiểm soát tôn giáo. Tất cả các Chủng Viện Công Giáo, Tu Viện Phật Giáo, và Thần Học Viện Tin Lành đều bị chiếm đóng hoàn toàn. Nhiều cơ sở tính đến nay đã gần 30 năm vẫn còn bị trưng dụng.

Ðảng Cộng Sản nước ta tin rằng thế hệ những người lãnh đạo trước sẽ chết đi, thế hệ trẻ không được đào tạo nên tôn giáo đương nhiên sẽ chết. Tuy nhiên, người tính không bằng trời tính, không biết tại sao khi bị bắt bớ, số người tin theo đạo càng ngày càng đông. Ðơn cử như đồng bào dân tộc miền núi. Nhiều người nghe theo những người giảng đạo trên đài phát thanh Manila, Phi-luât-tân. Cái khủng hoảng lớn hơn nữa là những buôn làng ngoài Bắc trước kia là nôi của Cách Mạng, nhưng nay theo Tin Lành gần hết. Vì vậy, Ðảng thấy tôn giáo là một mối lo.

Một số các bạn góp ý nói rằng tín đồ Phật giao được đi chùa tự do. Tín đồ Công Giáo và Tin Lành đi nhà thờ tự do. Tại sao có được kết quả đó các bạn biết không? Chỉ vì các nước ngoại quốc can thiệp vào. Ngay tại nhà thờ Tin Lành Hà Nội, nếu không được Âu Châu can thiệp, chưa chắc tín đồ được đi nhà thờ tự do đâu.

Tự do tôn giáo mà còn phải xin phép. Khi xin phép phải được cho phép. Như vậy đâu còn là tự do tôn giáo. Tự do sao còn phải đi xin? Khi nói đến chữ xin tức là đã không có tự do rồi. Vì vậy, những Pháp Lệnh Tôn Giáo nhà nước cuối năm 2004 vừa qua và những gì thủ tướng nói đến tự do tôn giáo chỉ là nhãn hiệu bề ngoài cho thế giới thấy nước ta cũng tự do tôn giáo thôi.

Chỉ khi nào các nhà thờ, chùa chiềng không còn xin phép để tổ chức bất cứ cuộc thờ phượng nào giống như các nước tự do, lúc đó mới thật sự gọi nước ta là tự do tôn giáo. Khi nào tín đồ các tôn giáo họp lại thờ phượng mà phải xin phép, còn gì gọi là tự do? Tự do tức là không cần xin phép, mà còn xin phép tức là không có tự do.

Tam Keo, St. Louis, Hoa Kỳ
Đảng CS Việt Nam bao gồm thành phần ưu tú của Đảng nhưng lại là thành phần lãnh đạo không tiên tiến gì cả. Mọi đường lối đảng từ mấy chục năm trở lại đây chỉ tiến tới đôi chút dưới một áp lực nào đó.

Thử xem lại coi phải có một áp lực đến thế nào Đảng mới bỏ chế độ bế môn tỏa cảng. Rồi cũng phải dưới một áp lực như thế nào Đảng mới Đổi Mới. Cũng phải dưới một áp lực cỡ nào Đảng mới thả vài tù nhân lương tâm ra vào các dịp lễ lạt.

Riêng về việc "cấm vận", tôi không nghĩ các bạn sinh viên du học nên lo lắng vì Mỹ không cấm vận các chuyến du học. Họ đạt vấn đề lớn hơn thôi, như việc gia nhập WTO, việc quota hàng hóa thực phẩm nhập vào Mỹ. Tóm lại Đảng Cộng Sản ù lì, cấu kết nhau tham quyền và lợi chỉ nhúc nhích cho nhân quyền dưới một áp lực.

Ẩn danh
Ít nơi nào có nhiều chùa chiền và nhà thờ như tại Việt Nam. Nhiều du khách nước ngòai đã ngạc nhiên và thay đổi thái độ khi đi từ Sài Gòn đến Đà Lạt. Họ nói với tôi : ồ, tôi chưa bao giờ thấy ở đâu có nhiều nhà thờ đến thế này. Ở Âu châu, ngày càng có nhiều người không còn tin vào tôn giáo. Ở Mỹ, các cha cố đa số lại là người da màu. Riêng đạo Tin Lành ở Việt Nam họat động có những ý đồ riêng không tốt.

Nguyễn Hiếu, TP. HCM
Ước gì các ông lớn ở Việt Nam bỏ chút thời gian "vàng ngọc" đọc những gì các bạn đang tranh luận ở đây, để hiểu rõ những tâm tư nhân dân và làm một điều gì đó cho dân đen bớt khổ hơn.

Trần Minh, Việt Nam
Vấn đề tự do tôn giáo ở Việt Nam theo cảm nhận của cá nhân tôi đối với vấn đề này thực ra mang màu sắc của chính trị nhiêu hơn là màu sác tôn giáo. Đối với một đất nước thì cho dù người đó có theo đạo nào đi nữa mà có nhiều công lao đối với đất nước và giúp đất nước phát triển tiến bộ thì những người đó đáng được suy tôn là những bậc hiền nhân.

Nước Việt Nam là một đất nước từ ngàn năm nay thuần nông nghiệp, có tinh thần nho giáo "thờ ông bà cha mẹ", yêu cuộc sống hòa bình và đối với vấn đề đạo giáo thì vẫn chiếm tỷ trọng rất nhỏ trong xã hội Việt Nam. Còn đối với vấn đề đạo và đời thì cho dù đối với bất cứ con người nào đi nữa thì vấn đề cuộc sống hàng ngày và vấn đề niềm tin hy vọng luôn luôn song hành với nhau bổ trợ lẫn nhau do đó với bất cứ người nào đã có niềm tin vào các đạo giáo (như Tin Lành, Công giáo, Phật Giáo, Nho Giáo...) cho dù Nhà cầm quyền có cấm và hạn chế đi nữa thì đối với người dân khi người ta có niềm tin thì người ta vẫn theo và hình bóng Chúa - hình bóng Phật vẫn ở trong trái tim của mỗi Con Chiên - Phật Tử ngoan đạo, không ai có thể cấm được.

Cho nên, khi xét đến bất cứ hình thức nào thì hình thức tôn giáo vẫn là một vấn đề thiêng liêng của mối con người, có ai đó lợi dụng vấn đề tôn giáo để làm chính trị đó là những con người có tội lớn đối với Chúa hoặc Phật. Vì khi lợi dụng vấn đề tôn giáo để kích động cấm vận hay kích động hận thù dân tộc là làm đau khổ đối với sinh linh điều đó Chúa (Phật) không cho phép.

Vấn đề hiện tại của mỗi con người dù có theo đạo hay không theo đạo đó là cùng nhau phát triển kinh tế cho gia đình mình rồi hãy xây dựng kinh tế giúp đỡ nhau trong công đồng dân tộc của mình chứ đừng bao giờ kích động và đả động lẫn nhau.

Các anh chị trong nước cũng như việt kiều ở nước ngoài hãy xem tinh thần công đồng người Hoa ở khắp thế giới mà học tập và noi theo để giúp đỡ quê cha đất tổ Việt Nam, để con người Việt Nam khi đi ra khắp thế giới còn có thể tự hào là Người Việt Nam chứ không phải khi đi ra thế giới không giám nhìn nhận mình là Người Việt như một số người đã từng làm.

Phó thường dân
Tôi không biết ở các nước CS khác như thế nào. Chứ ở VN, khi vào chùa, tôi thấy có băng rôn in hàng chữ "đạo pháp, dân tộc, chủ nghĩa xã hội". Thực là tôi không hiểu đạo phát có mặt trên thế giới từ 2500 năm nay, thế mà bây giờ trong chùa, lại có thêm món lạ này trang điểm thêm cho chùa. Điều này phải nhờ đài euronews quay phim rồi để vào mục No Comment, để cho khán giả tự suy nghĩ, và tự trả lời về tự do tôn giáo ở VN.

Lam Viên, Berlin
Tôi đã đọc tất cả những ý kiến của các bạn và cảm thấy phấn khởi vì có nhiều bạn quan tâm đến vấn đề tôn giáo ở nước nhà. Là một người thường theo dõi tin tức trong nước trên đài truyền hình VTV4 của nhà nước chủ biên, tôi đã ghi nhận được một vài hình ảnh về tôn giáo như sau: Trong dịp đầu năm đã có những phái đoàn đại diện các tôn giáo lớn đến chúc tết nhà nước. Nếu các bạn nào có xem thì nhớ lại khung cảnh gặp gỡ này như thế nào. Trong phòng có bàn ghế dành cho hai bên, một bên là chính quyền còn bên kia là ghế của các vị tu hành chân chính. Đàng sau trên một khung vải có hình bác Hồ vĩ đại và hình hai vị bồ tát, hay thánh Lê Nin và Stalin, và giữa các hình này có giòng chữ gì đó...

Khi các bạn thấy khung cảnh này, không biết bạn cảm thấy gì, tuy nhiên đối với tôi, thì tôi cảm nhận được lòng ưu ái của đảng dành cho tôn giáo, tôi thấy đảng thực tâm châm lo cho người có đạo. Người ta nói một tấm hình bằng một ngàn câu nói, chắc các bạn cũng công nhận điều này. Bằng cách để hình ba vị trên đảng muốn nhắn nhủ với các vị tu hành chân chính là nên nhớ ơn bác Hồ vĩ đại đã mang tư tưởng các vị bồ tát và thánh của Nga đem áp dụng vào nước ta.

Bằng cách treo hình của các vị này trong buổi đầu năm gia ân sủng của đảng cho các vị tu hành chân chính, đảng còn muốn nói lên tính chất đề cao tự do tôn giáo và tôn sùng tôn giáo của mình. Lời nhắn nhủ không lời có thể là: hôm nay là ngày đầu năm, đảng gia ơn cho các vị để các vị trở về trong năm nay tiếp tục dùng tư tưởng siêu việt Lenin, Stalin rọi sáng vào kinh phật pháp khó hiểu, kinh thánh kỳ bí mà hướng dẩn phật tử và giáo dân tu hành đúng đắn.

Nhìn vào đó bạn có thể yên tâm là nhờ hồng ân của đảng, và nhờ phước báo của ba vị được treo hình nói trên, phật tử và tín đồ thiên chúa giáo ở việt nam, cùng với sự chăm sóc dạy dỗ của các bậc tu hành chân chính đã đến chúc tết đảng, sẽ tu hành nhanh tiến bộ.

Mathias Nguyễn, Đức
Cái nhìn của Adam Sitkoff chỉ theo khía cạnh kinh tế, và chính Adam Sitkoff cũng biết Mỹ là bạn hàng lớn nhất của Việt Nam, và một khi mà Mỹ làm khó dễ thì Việt Nam bị thiệt hại nhiều hơn là ngược lại với Mỹ. Dĩ nhiên là nhà cầm quyền Hà Nội cần đầu tư của Mỹ, chứ ngược lại thì không có. Có nghĩa là phía Mỹ sẽ không bị thiệt hại, ngoài ra phía Mỹ sẽ có nhiều ủng hộ rộng rãi từ nhiều tôn giáo khác.

Tôi không nghĩ là Cầm quyền Việt Nam lại bỏ Mỹ để nghiêng về Trung quốc, khi Mỹ áp dụng biện pháp cứng rắn với cầm quyền Hà Nội, như David Koh nói. Theo Mỹ, nghe Mỹ thì có USD, chứ theo Trung quốc, nghe Trung quốc thì cầm quyền Việt Nam không có sống được lâu dài, thêm vào đó lại tạo khoảng cách rộng lớn hơn giữa cầm quyền Việt Nam với người dân Việt. Có nghĩa là "Cây gậy và củ Cà rốt" sẽ trở thành một Chiến luợc ngoại giao của Mỹ đối với Việt Nam.

Canh Tân
Tôi cũng đồng ý với một số bạn, Mỹ không nên cấm vận Việt nam làm gì cả bởi vì có cấm vận đi chăng nữa thì củng chẳng thay đổi được gì. Chỉ có con đường duy nhất có thể sớm thay đổi là để cho người dân Việt nam họ tiếp xúc hơn với thế giới bên ngoài nhất là những du học sinh ở nước ngoài, chính những con người này sẽ làm thay đổi Việt nam.

Sao Mai
Ở đây tôi xin đưa ra 1 số ý kiến như thế này về tôn giáo ở VN. Bạn là người có tôn giáo à! Hãy làm đơn xin vào Đảng CS Việt Nam đi, ghi rõ trong lý lịch của mình là tôn giáo gì nhé. Chắc chắn một điều là bạn sẽ khó được đứng vào hàng ngũ đảng viên. Nếu bạn là dân Tin Lành thì càng không thể.

Nếu bạn không là đảng viên à, nếu bạn là người hoạt động giỏi thì chức vụ cao nhất trong xã hội của bạn sẽ chỉ là 1 đại biểu quốc hội tầm thường mà thôi, tiếng nói của bạn sẽ bị số đông đảng viên lấn át. Nếu bạn làm việc ở cơ quan của chính quyền thì thông thường bạn chỉ lên tới cấp phó, nếu lỡ không có cấp trưởng nào tốt hơn thì bạn sẽ được gán thêm chữ “quyền” đằng trước.

Quốc Huy
Bạn Hồ Hải nhầm lẫn rồi, quy trình viện trợ kinh tế phải ngược lại cơ, tức là viện trợ kinh tế nước ngoài phải đến tay mấy ông lớn trong chính phủ trước rồi mới xuống đến dân. Nếu viện trợ kinh tế mà đến tay dân trước thì tốt quá nhỉ!

Nhưng chẳng có chuyện ấy đâu, dân đen bọn tôi cứ phải chờ của rơi của vãi, nhiều khi mấy ông lớn “bóc tem” hàng viện trợ xong thì đã bốc hơi hết rồi, dân đen cứ gọi là chờ mốc mồm. Cho nên ngăn viện trợ thì chỉ mấy ông lớn lo sốt vó, dân vẫn bình chân như vại vì chẳng ảnh hưởng đến họ, họ vẫn chăm chỉ lao động và vẫn xuất khẩu hàng hoá ra nước ngoài đều đặn.

Hồ Hải
Tôi nghĩ bây giờ nếu Mỹ có viện trợ hay trừng phạt VN về kinh tế thì cũng chả giải quyết được vấn đề tôn giáo. Mà tôi thấy không trừng phạt thì tốt hơn. Mấy ông lớn ở VN, chắc chả bị hề hấn gì đâu. Dân VN thì nếu bị trừng phạt có khi sẽ còn đói hơn Bắc Hàn.

Tôi thấy dân VN là dân tộc ham học, mà nhà nước thì tiết kiệm đầu tư cho thông tin, kiến thức quá, lại không chịu đổi mới cách dạy học. Thôi thì Mỹ có viện trợ các mặt nào thì bớt lại, tăng lên cho giáo dục đi, cho lớp trẻ tiếp cận với thế giới. Để thấy hiện trạng đất nước mà sau này đủ tài năng, khôn ngoan để mà biết cách giải quyết vấn đề hiện nay. Nói tóm lại, tôi thấy Mỹ nên tăng viện trợ thay vì cách ly VN. Nhưng cần thiết là tăng cho viện trợ giáo dục, chứ không phải là cứ đơn thuần mang tiền vào VN.

Văn Phiêu
Tôi nghĩ rằng thế nào chính phủ Hoa kỳ cũng sẽ áp đặt trừng phạt kinh tế lên chính quyền Việt Nam. Tôi hoàn toàn không tin vào lập luận của ông Adam Sitkoff "Hợp tác và đối thoại có ích hơn là trừng phạt." Thật ra Mỹ đang đối thoại đấy chứ, nhưng điều đặt ra là đối thoại bao lâu? Một ngày? Một tháng? Một năm? Hay phải chờ một thế kỷ?

Tôi cũng không tin vào lập luận của Ông David Koh: Trung quốc giết ngư phủ Việt Nam, giành biển, ai ai cũng biết. Vậy tại sao họ lại gần Trung quốc thêm? Chỉ ngoại trừ những người bán nước mới đi con đường đó mà thôi.

Tôi lại càng không tin rằng trừng phạt sẽ phản tác dụng. Nếu trừng phạt phản tác dụng, nhà nước đã không gởi phái đoàn tôn giáo đến Hoa Kỳ để giải độc, cũng như không gởi bà Tôn Nữ Thị Ninh đến Hoa Kỳ trước đây mấy tháng. Khi nghe đến nước Việt Nam bị liệt vào một trong 3 nước mới trong danh sách "nước đáng quan tâm" cả nhà nước chạy sốt vó đấy chứ.

Nếu trừng phạt mà phản tác dụng, tại sao nhà nước bỏ tù những người bất đồng chính kiến? Nếu nhìn vào số tín hữu trong các thành phố đi nhà thờ đông để kết luận rằng nhà nước cho tự do tôn giáo, nó chỉ đúng một phần rất nhỏ thôi. Nếu Âu châu và Mỹ không áp đặt vấn đề tôn giáo, còn lâu mới có được kết quả như ngày hôm nay.

Trong bài báo nầy cũng đề cập đến đại sứ Hoa Kỳ luôn đề cập đến vấn đề tự do tôn giáo và nhân quyền với nhà nước. Nếu không có kết quả, sao vị đại sứ nầy lặp đi lặp lại hoài như vậy? Nếu không có áp lực của Âu Châu và Mỹ, các nước độc tài như Á-rập sẽ không có chuyện bầu cử . Nếu không có áp lực từ bên ngoài, người phụ nữ sẽ không được quyền hành gì trong xã hội Hồi giáo đâu. Ðiều nầy chứng tỏ rằng áp đặt trừng phạt là điều cần thiết.

Chính quyền Mỹ hiện tại đều là những người sùng đạo. Chẳng lẽ người Tin Lành viện trợ tiền bạc để nhà nước Việt Nam dùng tiền bạc đó mướn công an giết chóc, bỏ tù, và hành hạ người cùng niềm tin Tin Lành với họ sao? Vì vậy, cho dù Việt Nam được nhiều ưu tiên nhận viện trợ, nhà nước cũng sẽ nhận lấy hình phạt nếu họ không biết điều. Ðây là bài học cho cán bộ nhà nước.

Nếu ai còn ngây thơ, xin xem Pháp Lệnh Tôn Giáo có hiệu lực từ ngày 15 tháng 11 năm 2004 của nhà nước sẽ rõ. Văn chương trong đó toàn là máy móc. Vì vậy, chắc chắn Mỹ sẽ phải dùng biện pháp trường phạt, cho dù họ không bao giờ muốn dùng đến biện pháp cuối cùng này.

Nếu không sợ hình phạt, Ông Thủ tường Phan Văn Khải không có ra lịnh cho phép người Thượng theo Tin Lành trên Tây nguyên được phép thờ phượng Chúa đâu. Ðây là kết quả của lời hăm dọa trừng phạt.

Hương Lan, Hà Nội
Tôi cho rằng nếu chính phủ Mỹ trừng phạt VN về vấn đề tôn giáo trong thời điểm này là không có lợi cho hai bên. Bởi vì tình hình tôn giáo ở VN đã cải thiện hơn. Thứ hai, như thế sẽ đẩy VN lại gần Trung Quốc. Tôi đồng ý với quan điểm của ông David Koh.

Tôi thấy sự phát triển của VN hiện nay đang hướng tới kinh tế thị trường, và trong lớp trẻ thì hình thành một tầng lớp có tư duy tư bản chủ nghĩa. Và những người dân bình thường cũng không nghĩ về quá khứ với cuộc chiến với Mỹ. Hiện họ có ấn tượng tốt với Mỹ nhiều hơn là TQ.

Phó thường dân
Không thể nói việc CS cho nhiều người đi chùa, nhà thờ là có tự do tôn giáo. Thực tế có muốn ngăn cản tín đồ đi chùa cũng không được, mà chính quyền cũng không ngu dại gì mà làm việc thô thiển như vậy. Phải xem những gì CS đã làm với tôn giáo một cách tinh vi hơn, như những luật lệ ban hành để kìm kẹp tôn giáo.