Thời gian đầu ở Paris, Nguyễn Ái Quốc đã dựa nhiều vào nhóm Phan Văn Trường

Theo ghi nhận của sử gia William J. Duiker, khi sang Mỹ và Anh Nguyễn Tất Thành đã viết một số thư và bưu ảnh gửi về cho Phan Chu Trinh, lúc bấy giờ đã sang Pháp từ năm 1911.

Khoảng năm 1919 Nguyễn Tất Thành có thời gian làm thợ tút hình trong tiệm ảnh của Phan Chu Trinh, trong lúc đọc thêm sách ở thư viện và nhanh chóng tham gia các phong trào xã hội cả của người Việt lẫn người Pháp ở Paris.

Mối quan hệ chật chẽ trong tư tưởng của Nguyễn Ái Quốc và phong trào Duy Tân được thể hiện rõ nhất qua việc khó phân biệt được các tài liệu được ký tên ông liệu có phải là của cả nhóm trí thức bao gồm Phan Văn Trường hay không, vốn thường sinh hoạt ở Villa des Gobelins của Phan Chu Trinh.

Theo Duiker, ảnh hưởng của Duy Tân còn đến với Nguyễn tất Thành từ gian đoạn còn là học sinh, được tiếp xúc với các giáo viên theo tư tưởng mới trong bối cảnh xã hội của phong trào Cần Vương.

Nhân vật số một của phong trào Đông Du là Phan Bội Châu trong những năm đầu thế kỷ 20 cũng thường đến thăm ông bố của Nguyễn Sinh Cung, mà trong câu chuyện chắc chắn sẽ gieo vào đầu trẻ thơ những tên tuổi như Lương Khải Siêu và tư tưởng dân tộc Trung Hoa.

Hơn vậy nữa, trong thời gian tìm đường vào Sài Gòn thuộc Pháp sau khi bị đuổi khỏi Quốc Học Huế vì tham gia biểu tình, Nguyễn Tất Thành có thời gian dạy ở trường Dục Thanh - Phan Thiết vào năm 1920, mà giai đoạn này hoạt động theo mô hình Đông Kinh Nghĩa Thục.

Tuy nhiên, cũng theo ghi nhận của Duiker, sau này Hồ Chí Minh viết lại trong tiểu sử của mình về giai đoạn này rằng ông không theo phe ủng hộ chương trình cải tổ của Phan Chu Trinh lẫn phong trào kháng chiến của Phan Bội Châu vì còn muốn chờ xem sao.

Trong những trang sử hay nghiên cứu chính thống ở Việt Nam viết về Hồ Chí Minh, gian đoạn tuổi trẻ đã hình thành nên tư tưởng dân tộc của ông không được chú trọng nhiều hoặc được mô tả khá mờ nhạt.

Năm 1920 Nguyễn Ái Quốc tách khỏi nhóm của Phan Văn Trường và chuyển sang làm cho một hiệu ảnh khác gần chỗ ở mới ở Impasse Compoint, cùng với giả thiết về chuyện sau này có nhận tiền trợ cấp của đảng cộng sản.

Đến năm 1924 qua giới thiệu của Dmitri Manuilski, Nguyễn Ái Quốc bí mật trốn sang Nga và sự kiện này được Duiker đánh giá là bước rũ bỏ mang tính biểu tượng với con đường Duy Tân, nhưng Phan Chu Trinh vẫn bênh vực cho sự lựa chọn của chàng thanh niên mà theo ông là "vẫn mang con tim của một người yêu nước".

Dù vậy, con đường yêu nước của Nguyễn Ái Quốc chưa hoàn toàn tách biệt khỏi phong trào Duy Tân vì trong giai đoạn cuối năm 1924, khi sang Quảng Đông hoạt động sau khóa huấn luyện ngắn ngày ở trường Stalin, Lý Thụy đã bắt liên lạc với một số thành viên của phong trào Đông Du để lập nên chi bộ đảng cộng sản sơ khai.

Thời kỳ mở trường đảng ở Quảng Đông, tài liệu về cuộc cách mạng của Tôn Dật Tiên được sử dụng nhiều, và những ngày ngồi tù Hồ Chí Minh đã dịch tác phẩm Ba nguyên tắc làm người của Tôn tiên sinh sang tiếng Việt.

Tham khảo:
William J. Duiker, Ho Chi Minh - a life, New York 2000