Việt Nam: Dạy và học lịch sử – vì đâu nên nỗi?

Vài tuần nay, môn Sử lại dậy sóng trên các diễn đàn, cả báo chính thống lẫn mạng xã hội Việt Nam. Nhưng cũng như từ chục năm trước đã có rất nhiều ý kiến, bài viết phân tích, đề xuất, kiến nghị đổi mới môn học này.

Ngành Giáo dục ghi nhận nhưng việc thay đổi cứ lực bất tòng tâm, rối ren và lòng vòng như kiến bò miệng chén. Lần này, dư luận dậy sóng xoay quanh nội dung "Sử là môn tự chọn hay bắt buộc" trong kỳ thi THPT của Bộ Giáo dục Đào tạo.

30 tháng Tư nên trở thành Ngày Đoàn kết Quốc gia

30/04/1975: Sử mệnh, người Việt miền Bắc và miền Nam

Sử gia nói về cách viết sử ‘rập khuôn’ ở Việt Nam

Việt Nam: Một khối nhân dân và chính thể vẫn còn trẻ con?

Điểm qua mấy số liệu buồn

Theo Dân Trí (27/7/3021) "Kỳ thi THPT 2021, môn Sử vẫn dẫn đầu, chiếm tỉ trọng 42,15% số lượng điểm liệt của tất cả các môn (540/1.281 bài 1 - 0 điểm). Số liệu này khả quan hơn những năm trước.

"Kỳ thi THPT 2018, môn Sử có 468.628/563.013 điểm dưới trung bình (3,79 điểm), chiếm 83,24% với 1.277 điểm liệt (dưới 1 điểm), 527 điểm 0" (vietnam.net 11/7/2018).

Thảm hại nhất là kỳ thi đại học 2011: "Trên 98% bài thi môn sử nhiều trường đại học dưới điểm trung bình, có trường chỉ một thí sinh đạt điểm trung bình. Tỉ lệ này lên tới 99,6% ở trường đại học Đ. (TPHCM). Tỉ lệ điểm thi môn sử trên trung bình chỉ chiếm 0,3 - 5%" (tuoitre.vn 26/7/2011).

Không ít người lo âu, bi quan trước thảm trạng điểm liệt môn Sử, học sinh không thích môn Sử như hiện nay.

Tôi không lo mà còn mừng. Bởi đó là Nhân - Quả của việc dạy và học Sử lâu nay ở Việt Nam. Học sử là phải luận, học tinh thần ý nghĩa, chứ không học thuộc lòng số liệu khô khan kiểu "Diệt bao nhiêu tên địch, thu bao nhiêu vũ khí…".

Đặc biệt là cơ cấu chương trình. Lịch sử từ 1930 (thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam), chưa đầy trăm năm mà tỉ trọng gấp hàng chục lần mấy ngàn năm lịch sử cả dân tộc. Từ việc đặt tên đường, tên trường, quảng trường cho đến tượng đài. Hầu hết, đề thi môn Sử luôn gắn với lịch sử Đảng. Phần lịch sử Đảng nhưng cần có tỉ trọng chương trình hợp lý.

Rất may hiện nay, đa số các em không thích môn Sử và điểm kém, điểm liệt là đương nhiên. Chương trình như thế, thầy cô như thế, cách dạy như thế mà các em thích thú mới lạ, có khi là thảm họa.

Cần đổi cách học sử

Phương châm giáo dục Mỹ là "Tự do, tôn trọng và trách nhiệm". Mục tiêu là "Làm cho bản thân tốt hơn và vươn lên trên thế giới này". Mục tiêu của giáo dục Pháp là "Làm cho học sinh có thể thành công trong việc học, trong đời sống cá nhân và đời sống công dân tương lai".

Mục tiêu giáo dục Anh là "Phát triển khả năng làm việc độc lập và tự sáng tạo cá nhân, chủ yếu là phương pháp suy nghĩ". Mục tiêu giáo dục Nhật là "Con người = Đạo đức", đề cao tính tự lập và tinh thần kỷ luật".

Mục tiêu giáo dục Việt Nam là "Phát triển toàn diện con người có đạo đức, tri thức, văn hóa, sức khỏe, thẩm mỹ và nghề nghiệp; có phẩm chất, năng lực và ý thức công dân; có lòng yêu nước, tinh thần dân tộc, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội (CNXH); phát huy tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân".

Chẳng nước nào dám khẳng định như Việt Nam. Làm sao "phát huy tiềm năng, khả năng sáng tạo cá nhân" trọng một "xã hội đồng phục" cả trong suy nghĩ, không có phản biện thật sự?

Nhà trường Việt Nam có đủ thứ đoàn thể. Từ Chi bộ Đảng, Công Đoàn, Phụ nữ, Cựu Chiến binh, Chữ Thập Đỏ, Đoàn Thanh niên, Đội Thiếu niên, Đội Nhi đồng…Tổ chức nào cũng khẳng định mục đích là "giáo dục toàn diện".

Ngày 30/04: Hãy chung tay để lịch sử không bị đánh mất

Người Việt trẻ gọi 30/4 là 'một biến cố buồn'

30/4: VN nói đã kết luận 'khách quan' về tranh cãi Bùi Văn Tùng-Phạm Xuân Thệ

Trẻ em Việt Nam siêu nhất thế giới. Mới 6 tuổi đã có tổ chức riêng (Đội Nhi đồng Hồ Chí Minh). Vào lớp 1 là học ngay "Yêu tổ quốc, yêu đồng bào", những thuật ngữ mà đến các thầy cô; thậm chí giáo sư, tiến sĩ chưa chắc đã giải thích cụ thể được.

Từ lúc 9 tuổi, vào Đội Thiếu niên Tiền phong đã phải thề trung thành với lý tưởn XHCN. Trước 2013, lời thề Đội Thiếu niên còn có câu "Đời đời nhớ ơn Bác Hồ…". Cá nhân chỉ có một đời, chết là hết. Làm sao biết các kiếp sau còn nhớ hay quên?

Sau 1975, đất nước hòa bình, thống nhất, chính quyền mới xóa bỏ mọi 'tàn dư' chế độ cũ, bất chấp tốt, xấu. Có người bảo đó là một dạng "hủy diệt văn hóa" với Việt Nam Cộng Hòa.

Từ 1979, kế hoạch "Cải cách Giáo dục" đầy tham vọng chủ quan được triển khai, hừng hực khí thế. Sau hơn 43 năm với vô số cải và cách, có thể nói càng cải càng rối, 'cải lùi', không hề cải tiến.

Đã đến lúc phải thay đổi triệt để nền giáo dục cá biệt hiện nay, suốt ngày thi đua tự làm khổ nhau với đủ thứ chỉ tiêu; từ trường chuyên, lới chọn đến thi học sinh giỏi và sáng kiến kinh nghiệm. Phải đúc kết tinh hoa nhân loại và dân tộc, hòa nhập với thế giới.

Xem thêm: Chương trình Đa chiều nhiều ý của BBC News Tiếng Việt hôm 26/4 về vấn đề học sử Việt Nam một cách khách quan.

Đừng để lịch sử là môn tự chọn

Nhiều ý kiến cho rằng môn lịch sử không nên để tự chọn. Đa số tiếp tục đề nghị thay đổi mạnh mẽ cách dạy và học sử. Những ý kiến đó đều đúng nhưng chưa đủ và bất khả thi.

Sử chỉ là một trong hàng chục môn học của bậc phổ thông. Phải thay đổi tận gốc và triệt để, từ mục tiệu giáo dục, chương trình học, cách dạy, bắt đầu từ thầy cô, đặc biệt là lãnh đạo cao nhất.

Từ năm học 2022 - 2023, học sinh lớp 10 cả nước sẽ học chương trình phổ thông mới, có 7 môn bắt buộc là Toán, Ngữ văn, Ngoại ngữ, Giáo dục thể chất, Giáo dục quốc phòng và an ninh, Hoạt động trải nghiệm Hướng nghiệp, Giáo dục địa phương.

Ba nhóm môn học để chọn 5 môn. Nhóm Khoa học xã hội (lịch sử, địa lý, giáo dục kinh tế và pháp luật). Nhóm Khoa học tự nhiên (vật lý, hóa học, sinh học). Nhóm Công nghệ và nghệ thuật (công nghệ, tin học, nghệ thuật). Sao lại xếp Nghệ thuật chung với Công nghệ? Môn học nào chẳng giáo dục?

Trước 1975, từ lớp 10, ở miền Nam, chính quyền Việt Nam Cộng Hòa phân ban A (Vạn Vật, Lý, Hóa); B (Toán, Lý, Hóa); C (Triết học, Sinh ngữ, Văn, Sử, Địa), D (Cổ ngữ).

Học sinh phải thi tất cả các môn, tùy theo phân ban mà có số giờ dạy và hệ số điểm tương thích. Các môn chính (Vạn vật, Toán, Triết, Sinh ngữ) có hệ số 4. Hệ thống bằng cấp của chế độ Việt Nam Cộng Hòa được các nước Âu, Mỹ, Nhật Bản… thừa nhận.

Giáo dục nước nào cũng xem trọng môn Lịch sử. Con gái đầu của nữ bác sĩ nổi tiếng Sài Gòn, du học Pháp, không thể nối nghiệp mẹ vì trượt môn Lịch sử và văn minh Pháp, dù các môn khác đều giỏi.

Con trai tôi 10 tuổi, học trường quốc tế. Cháu thích đàn, cờ vua, bơi lội, không chỉ mê mà ghiền sử. Cháu kể vanh vách các chiến thắng chống ngoại xâm, các đời vua, đến chiến tranh thế giới. Vợ chồng tôi, sợ cháu học lệch, phải la rầy và thuyết phục cháu học đều các môn khác. Cháu chê học sử trong trường rất chán, suốt ngày xem các clip về lịch sử trên YouTube.

Cái khó hiện nay là có những thông tin chưa được kiểm chứng, thiếu chính xác. Phải thay đổi cách dạy. Thầy cô chưa yêu môn Sử, làm sao truyền lửa cho học trò.

Năm ngoái, tôi có dịp xem học sinh trung học quận Phú Nhuận và quận 11 ngồi chật cứng các suất diễn kịch nói lịch sử "Thành Thăng Long thủa ấy" (viết về Trần Thủ Độ, Lý Chiêu Hoàng, Trần Cảnh), "Tưởng yêu là thoát tội" (viết về Nguyễn Trãi, Nguyễn Thị Lộ, Lê Thái Tông) của sân khấu Thế Giới Trẻ (đại học Sân khấu - Điển ảnh TPHCM).

Các em chăm chú theo dõi, vỗ tay như khi xem bóng đá. Học sử như thế ai chẳng thích. Ngạc nhiên là các đoàn đều do tổ Văn nhà trường tổ chức, thay vì tổ Sử.

Vai trò thực sự của Sử

Tôi có anh bạn hồi năm 1987, được cử đi tu nghiệp, nghiên cứu về giáo dục ở CHDC Đức. Trở về, anh hốt hoảng tâm sự "Đông Đức chỉ dạy lịch sử nước Đức mới, từ 1945, trong khi Tây Đức dạy căn cơ cội nguồn. Dạy Sử kiểu đó chí nguy".

Hai năm sau, Đông Đức và cả hệ thống xã hội chủ nghĩa sụp đổ. Có nhiều nguyên nhân và một trong những nguyên nhân chính là phủ nhận lịch sử tổ tiên.

Trước những biến động của hệ thống, Việt Nam đã có những thay đổi và điều chỉnh nhưng chỉ nửa vời. Từ những năm 1990, Trung Quốc đã thay hơn 70% sách giáo khoa và nội dung giảng dạy. Việt Nam vẫn kiên trì, một mình một chợ, bằng cấp chỉ được Lào và Campuchia công nhận.

Bạn tôi cũng kể rằng năm 1990, thành Đoàn TPHCM đón đoàn tàu Peace Boat (Nhật Bản). Đoàn phấn khích tham quan Củ Chi và tọa đàm về cuộc chiến. Khi nghe ông Mười Nguyên, lãnh đạo du kích trước 1975 kể "Trong chiến tranh, cuộc sống cả vùng rút xuống lòng đất. Mọi sinh hoạt, từ ăn uống, ngủ nghỉ, yêu đương, học hành đều trong địa đạo", một giáo sư người Nhật liền hỏi "Các ông dạy những gì cho học sinh trong điều kiên ngặt nghèo như vậy?".

Ông Mười Nguyên từ tốn "Chúng tôi chỉ dạy giản lược ba môn. Dạy Văn để học làm Người. Dạy Toán để yêu Khoa học. Đặc biệt là dạy Sử để khẳng định niềm tin tất thắng. Bất cứ kẻ thù nào, dù hung bạo tới đâu, đến xâm lược Việt Nam, cũng đều thất bại". Các đại biểu gật gù và vỗ tay nồng nhiệt.

Con người khác các loài động vật khác vì tất cả hành vi đều gắn với lịch sử. Không có lịch sử, mọi thứ trở nên vô hồn, đặc biệt trong ngành du lịch.

Bài thể hiện quan điểm riêng của bạn đọc BBC Trần Ngọc Thiên Phước từ Sài Gòn.