Tuyên bố chung Việt - Trung và vụ tổ chức 'Hướng tới Minh bạch' đóng cửa ở VN

Ngày 1/11/2022, báo Nhân Dân, Cơ quan trung ương của ĐCSVN, cho đăng tải bản Tuyên bố chung (1) của ông Tập Cận Bình và ông Nguyễn Phú Trọng, nhân dịp ông Trọng thăm chính thức Trung Quốc và nhận Huân chương Hữu nghị do ông Tập trao tặng.

Trong bản Tuyên bố chung, không một lần hai tên Trường Sa và Hoàng Sa được nhắc tới. Việc này đặt ra một câu hỏi lớn về vụ công ty Hướng tới Minh Bạch (Towards Transparency -TT) năm trước chỉ vì đăng lại một bản đồ thiếu Trường Sa và Hoàng Sa của tổ chức Minh Bạch Quốc tế (Transparency International-TI) nên bị Sở Thông tin và Truyền thông Hà Nội phạt 25 triệu đồng vào tháng 5/2021. Chính quyền cũng áp dụng hình thức xử phạt bổ sung, khắc phục hậu quả bằng cách tịch thu, buộc thu hồi tên miền towardstransparency.vn.

Xin nhắc lại chuyện này như sau:

Tổ chức Minh bạch Quốc tế là một phong trào toàn cầu thuộc dạng xã hội dân sự, hoạt động trong lĩnh vực chống tham nhũng, do một cựu giám đốc ngân hàng thế giới cho Đông Phi (luật sư Peter Eigen) thành lập. Họ có chi hội hoạt động tại hơn 100 quốc gia. Các chi hội là những tổ chức xã hội dân sự địa phương độc lập.

'Mỹ không nên mềm mỏng về nhân quyền khi VN chơi trò địa chính trị'

Mỹ gặp gia đình tù nhân chính trị VN: 'Lo ngại xu hướng ngày càng nghiêm trọng'

Vì sao Tuyên bố Việt - Trung lần đầu nhắc về 'nhân quyền, cách mạng màu'?

Theo kinh nghiệm làm việc của LS Eigen, tham nhũng là yếu tố quan trọng cản trở sự thành công của các chương trình phát triển quốc tế. Các chương trình này không thể hiệu quả nếu các cơ cấu tham nhũng giữa các nước giàu và các nước nghèo, cũng như trong từng nước, không bị ngăn chặn hoặc không được minh bạch hóa.

Do đó sự ra đời của một tổ chức phi chính phủ độc lập, chỉ với mục đích là bài trừ tham nhũng, rất cần thiết. TI nâng cao nhận thức về cách chống tham nhũng và chủ trương hợp tác với các chính phủ, các công ty và các xã hội dân sự đối tác, để thúc đẩy và triển khai các công cụ chống tham nhũng hiệu quả.

TI ước tính hàng năm số tiền hối lộ trên toàn cầu có thể từ 20 đến 40 tỷ USD, dùng để bôi trơn trong các hoạt động đầu tư, kinh doanh hoặc thủ tục hành chính.

Ở Việt Nam, cơ quan đầu mối quốc gia của TI là tổ chức Hướng tới Minh bạch (TT).

TT là một công ty tư vấn phi lợi nhuận thành lập vào năm 2008 ở Việt Nam nhằm đóng góp vào việc phòng ngừa và đấu tranh chống tham nhũng và là liên hệ chính thức của TI.

Ngay sau khi TT bị kết tội và trừng phạt, TI đã viết tuyên bố nhận lãnh hoàn toàn trách nhiệm cũng như khẳng định: "Liên hệ quốc gia của chúng tôi tại Việt Nam, TT, đã không được tham vấn và cũng không tham gia bất kỳ phần nào trong việc sản xuất bản đồ được đề cập. Chúng tôi là những tổ chức có hoạt động hoàn toàn độc lập với nhau."

TI cũng đưa lý do đã chỉ xử dụng bản đồ United Nations Geospatial map for Southeast Asia mà Việt Nam không hề lên tiếng phản đối trước quốc tế, và mong muốn vấn đề sẽ được giải quyết càng nhanh càng tốt, cũng như công chúng Việt Nam sẽ không gặp bất kỳ khó khăn nào trong việc tiếp cận các phân tích khách quan và độc lập của tổ chức Minh bạch Quốc tế.

Không có phản ứng nào đến từ chính phủ VN sau tin Hướng tới Minh bạch bị cấm hoạt động, chỉ có loan báo trên trang thông tin của tổ chức TI như sau "Chúng tôi hiện không có một chi hội tại quốc gia của bạn".

Liên quan đến Trường Sa và Hoàng Sa tại Biển Đông, phía VN, qua Tuyên bố chung với Trung Quốc, không chủ trương đòi chủ quyền mà chỉ muốn - duy trì hòa bình, ổn định ở Biển Đông ; nhất trí xử lý ổn thỏa vấn đề trên biển; -sử dụng hiệu quả cơ chế đàm phán biên giới cấp Chính phủ Việt Nam-Trung Quốc; - thúc đẩy bàn bạc về hợp tác cùng phát triển trên biển và bàn bạc về phân định vùng biển ngoài cửa Vịnh Bắc Bộ

Chiến dịch Đốt lò đã 'đốt' cả Minh bạch Quốc tế?

Tổng bí thư Trọng những năm trước đây có vẻ được dư luận quốc tế có thiện cảm vì chiến dịch „đốt lò" trừ tham nhũng của ông.

Chính TI đã công bố Việt Nam tăng 3 điểm trong xếp hạng Chỉ số nhận thức tham nhũng 2021 so với 2020.

Thế nhưng, tại sao TI lại trở thành persona non grata „không được hoan nghênh" tại Việt Nam?

Quan sát những làn sóng chống tham nhũng tại Trung Quốc thì tham nhũng là một phần phổ biến trong chính quyền Trung Quốc trong nhiều thập kỷ, và các sáng kiến chống tham nhũng của ông Tập chắc chắn đã phát hiện ra một vài thủ phạm tồi tệ nhất.

Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng các chiến dịch này cũng có động cơ đánh đổ những người chống đối và cả vô số đối thủ chính trị của lãnh đạo TQ.

Các ý kiến của giới nghiên cứu chỉ ra rằng tham nhũng trong trường hợp này không thể bị hủy diệt vì tham nhũng chính là sản phẩm của một chính quyền độc đảng, độc tài, không có những cơ chế kiểm soát. Trong khi chính sách chống tham nhũng được dùng để loại khỏi đảng bất kỳ phe đối lập chính trị hoặc đối thủ cá nhân tiềm tàng nào.

TI quảng bá thước đo "bốn yếu tố cần thiết để một quốc gia không có tham nhũng" gồm cơ chế kiểm tra và cân bằng, một xã hội dân sự tự trị, nhà nước pháp quyền mạnh mẽ và báo chí độc lập, thì dĩ nhiên TI sẽ trở thành nguồn gốc của những phê bình, phán xét nguy hiểm cho những nhà cầm quyền chủ trương ngăn cấm những yếu tố đó.

Từ lâu nay Minh bạch Quốc tế đã không được hoạt động tại TQ. Không chỉ vậy, con số những tổ chức phi chính phủ (NGO) nước ngoài ngưng làm việc tại TQ cũng tăng dần: hai NGO năm 2018, 11 NGO năm 2019. Nhất là từ khi „ Luật về các tổ chức phi chính phủ nước ngoài" đi vào hiệu lực ngày 1/1/2017, theo đó Bộ Công an Trung Quốc đã thay thế Bộ Nội vụ để quản lý các tổ chức này.

Tiếng nói của các NGO quốc tế tố cáo nhà cầm quyền khi họ bị gây khó khăn hoặc cấm hoạt động, đã làm giảm thiện cảm đối với Trung Quốc tại các nước Âu Mỹ và gây ảnh hưởng tiêu cực lên những mối quan hệ, kể cả kinh tế.

Việt Nam nếu tiếp tục theo gương Trung Quốc để khóa lại những NGO thì không nên quên là quốc gia sẽ bị cô lập từ từ như Trung Quốc.

Sự ra đi của các tổ chức phi chính phủ kéo theo sự giảm thiểu những chương trình viện trợ phát triển quốc tế mà VN đang cần. Quan trọng hơn, là khu vực xã hội dân sự sẽ ngày càng bị thu hẹp lại. Các cam kết về cải thiện quản trị, nâng cao trình độ đón nhận phản biện của bộ máy công sẽ tụt dốc. Những hoạt động chống tham nhũng đang được LHQ, ASEAN và EU hỗ trợ sẽ giảm dần.

Phải chăng đó là ý chính khi lãnh đạo Trung - Việt muốn nói khi họ đề cao sáng kiến an ninh toàn cầu của Trung Quốc, thay vì những giá trị phổ quán, giúp Việt Nam làm bạn với các nước khác nữa, ngoài khu vực ảnh hưởng của Bắc Kinh?

* Bài thể hiện quan điểm riêng của tác giả Thục Quyên, hiện sống tại Munich, CHLB Đức