Tiến sĩ Lê Mạnh Hùng Luân Đôn

Viếng mộ Trần Đông Phong, một trong những thanh niên Đông Du tự tử ở Nhật

Năm đầu tiên, họ đã phải trải qua một mùa đông đói rét và cực kỳ khó khăn tại Yokohama.

Trong hồi ký của ông, Phan Bội Châu đã kể lại thời gian này như sau:

Chúng tôi phải chạy vạy để sống. Chúng tôi chỉ có hai bữa ăn một ngày - cơm một chút muối vài vài ly nước trà. Chúng tôi sông cực khổ trong một khoảng nhỏ nơi ở trọ. Mùa đông đến, tuyét rơi từng mảng lớn và gío lạnh thổi rét thấy tới tận sương tủy. Khi rời khỏi nước, không có ai trong chúng tôi mang theo quần áo lạnh cả. Thiếu ăn, thiếu mặc, chúng tôi chỉ còn cách ngồi run rẩy

Theo ông Đỗ Thông Minh từ Tokyo, ngày 2.5.1908, anh Trần Đông Phong, một thanh niên Đông Du con nhà giàu, người từng giúp nhiều tiền bạc cho cụ Phan đã tự sát. Anh mong tin nhà gởi tiền mãi không được, vừa vì trách nhiệm nặng nề, vừa hổ thẹn với anh em... nên khi mọi người đi học, ở nhà một mình anh đã tự sát, mà đâu biết rằng thư từ bị Pháp tịch thu và nhiều người bị bắt vì những lá thư đó.

Việc tổ chức sao cho đám học sinh Việt Nam này học bên Nhật cũng là một vấn đề khó khăn. Các trường Nhật không dậy tiếng Nhật cho người nước ngoài, nhưng nói chung, Phan Bội Châu có vẻ đã tổ chức cho những học sinh này học tiếng Nhật bên ngoài khá nhanh chóng và sau đó ông đã gởi được bốn học sinh vào học tại Chấn Vũ học hiệu (Shimbu Gakko) một trường đại học quân sự của Nhật với chương trình năm năm huấn luyện sỹ quan.

Nhưng sau đó, tướng Fukushima Yasumata, hiệu trưởng trường này không chịu nhận thêm học sinh Việt Nam nữa vì e ngại phản ứng của Pháp trước việc Nhật nhận học sinh Việt Nam vào học tại trường sỹ quan chính thức của Nhật. Thành ra số còn lại phải đi học truờng Đồng Văn thư viện (Dobun Shoin) một trường học được thành lập chính để huấn luyện du học sinh Trung quốc và những học sinh Đông Á khác do Kashiwara Buntaro, một nhà cách mạng Nhật chủ trương liên Á thành lập.

Chương trình của Đồng Văn thư viện phần chính là văn hóa, nhưng có những lớp huấn luyện quân sự được tổ chức vào buổi chiều. Những học sinh đếu sau phần lớn là học tại trường Đồng Văn này, tuy rằng có một số nhỏ đi học tại những trường khác tại Nhật.

Một trong những hoạt động cho thấy quan điểm dân chủ của Phan Bội Châu là việc ông tổ chức Việt Nam Công Hiến hội vào tháng 10 năm 1907 để tập cho các học sinh Việt Nam tại Nhật cách sinh hoạt dân chủ và để xóa bỏ những phân biệt địa phương.

Con đường của cụ Đề Thám không phải là một lối thoát vì vẫn mang tính khởi nghĩa nông dân kiểu có minh chủ

Đoàn kết vì tổ chức

Ngoài mục tiêu cụ thể, nhằm huấn luyện cho học sinh tinh thần độc lập và trách nhiệm cũng như để bảo đảm cho việc phân chia ngân quỹ tài trợ được đồng đều, Công Hiến hội còn có một tầm quan trọng lớn trong việc cung cấp một diễn đàn trong đó những thanh niên Việt Nam bị tác động bởi những tuyên truyền của thực dân Pháp để phân biệt địa phương như là Nam, Trung, Bắc Kỳ có dịp vượt qua những kỳ thị địa phương và tìm lại một tình cảm thống nhất.

Theo hồi ký của một người thời đó:

Mỗi chủ nhật lại có một phiên họp toàn thể tại trường. Sau phần diễn văn của các ông chủ tịch và tổng thư ký, mọi người đều có quyền tham gia vào cuộc tranh luận và đưa ra ý kiến của mình.

Những phiên họp này đã góp phần tạo ra tinh thần đoàn kết và tạo ra một bầu không khí đồng chí. Tuy rằng Việt Nam Công Hiến hội chưa phải là “một hình thức chính phủ lâm thời lưu vong của Việt Nam” như Phan Bội Châu viết trong hồi ký của ông, nhưng Công Hiến hội đã đánh dấu một bước tiến lớn trong việc phát triển một hình thức tỏ chức dân chủ trong chính trị Việt Nam cũng như đặt những viên đá đầu tiên cho nền móng của một tinh thần quốc gia Việt Nam hiện đại. Đúng vào lúc phong trào Đông Du đang tiến hành tốt đẹp thì Nhật trở mặt.

Sau klhi ký thỏa hiệp thương mại Nhật Pháp ngày 10 tháng 6 năm 1907, năm 1908, chính phủ Nhật ra lệnh trục xuất tất cả các học sinh Việt Nam và đến tháng 3 năm 1909, chính Phan Bội Châu cũng bị trục xuất khỏi Nhật. Với sự giúp đỡ của Nhật, mật thám Pháp cũng biết được tên tuổi của hầu hết các du học sinh. Điều này đã giúp cho chính quyền thuộc địa Pháp làm áp lực với gia đình của các du học sinh này và buộc hầu hết họ phải trở về Việt Nam.

Phong trào Đông Du đến đó là kết thúc. Nhưng không phải tất cả những du học sinh này đều lựa chọn trở về. Một số đã được gia đình khuyến khích ở lại và một số đã quyết định ở lại sống cuộc sống lưu vong bất chấp sự từ bỏ của gia đình. Cuộc đời của những người này, kể lại trong hồi ký của Phan Bội Châu đến nay vẫn còn làm người đọc cảm động.