GS Đặng Phong là tác giả cuốn Tư duy Kinh tế Việt Nam 1975-1989

Giáo sư kinh tế Đặng Phong là người đã dày công nghiên cứu quá trình đổi mới kinh tế trong nước.

Ông vừa cho ra cuốn sách 'Tư duy Kinh tế Việt Nam' nói về những năm tháng bước ngoặt trong cuộc cải cách kinh tế dẫn tới đổi mới toàn diện ở Việt Nam.

Đài BBC đã có cuộc nói chuyện với GS Phong:

Bấm vào đây để nghe phỏng vấn

Giáo sư Đặng Phong: Theo dõi về kinh tế VN sau 1975, có thể thấy những bước chuyển biến và thăng trầm đáng kinh ngạc. Sau khi tìm hiểu kỹ các tài liệu và gặp các nhân chứng lịch sử thì tôi thấy rằng ở đây tư duy kinh tế đã quyết định chính sách kinh tế.

Mà chính sách kinh tế thì ảnh hưởng rất lớn đến đời sống kinh tế của VN. Rất nhiều thăng trầm của VN là lệ thuộc vào tư duy kinh tế. Do đó tôi quyết định chọn chuyên đề 'Tư duy Kinh tế VN'.

Không phải chỉ mình tôi làm chủ đề này, nhưng tôi có một cách tiếp cận khác.

Nói chung ở VN, khi viết về các chủ trương chính sách, các nhà chính trị và các ý tưởng của họ, người ta thường hay quá thận trọng. Thận trọng tới mức gần như không thấy sự thật nữa.

BBC: Thưa ông, khi viết về chủ đề Tư duy Kinh tế, ông có gặp khó khăn gì không ạ?

Giáo sư Đặng Phong: Không chỉ khi đề cập tới tư duy kinh tế, mà tư duy trong các lĩnh vực khác, đều gặp khó khăn như nhau.

Khó khăn nhất là tư liệu không đầy đủ vì các văn kiện chính thức của Đảng và Nhà nước thì nói rất chung chung và lại hay nói nước đôi.

Thường một văn kiện hàng trăm trang chỉ có một vài câu nói ra một ý tưởng mới.

Thí dụ, một mặt nói chống bảo thủ trì trệ, mặt khác lại nói chống chủ quan nóng vội, thì có Trời mới biết văn kiện đó định nói gì.

Thường một văn kiện hàng trăm trang chỉ có một vài câu nói ra một ý tưởng mới.

Một yêu cầu khác nữa là tôi phải gặp được các nhân vật quan trọng, những người đưa ra hoặc tham gia đưa ra những ý tưởng mới đó. Trong chỗ riêng tư thì các vị ấy có thể chia sẻ với tôi.

Rồi các cuốn hồi ký của các lãnh đạo và chuyên gia cũng là một nguồn tư liệu để tìm hiểu việc hình thành các ý tưởng.

Công cuộc "phá rào"

BBC: Thưa ông có thể đánh giá sự biến chuyển trong tư duy kinh tế VN thời gian mà cuốn sách bao trùm ạ?

Giáo sư Đặng Phong: Thời kỳ 1975 - 1989 là một quãng thời gian không dài nhưng vô cùng quan trọng, là giai đoạn bước ngoặt đối với sự hình thành một hệ thống chính sách.

Đó là 14 năm trăn trở, có những lúc lầm đường lạc lối, có những đoạn đầy chủ quan tin tưởng nhưng rồi vấp phải thực tế phũ phàng.

Trong thời gian đó đã hình thành nhiều hướng suy nghĩ khác nhau.

Duy trì mô hình cũ thì không được vì thực tế cưỡng lại, mà không duy trì thì lại gặp húy kỵ là như thế thì phản bội chủ nghĩa Mác - Lênin, CNXH. Đó là trở ngại rất lớn đối với tâm lý chính trị ở VN.

Nhưng chính cuộc sống nó mở ra những khả năng và chính những người trong cuộc ở địa phương, ở cơ sở đã tự phát tìm ra con đường cho mình, hiện tượng mà chúng tôi gọi là "phá rào".

Thoạt đầu nó chưa phải tư duy kinh tế gì lớn, mà chỉ là sự tìm tòi, khai phá. Và khi nó thành công thì người ta bừng tỉnh rằng, như thế này không phải chống CNXH mà vẫn giải quyết được những vấn đề cho đời sống.

Và từ đó, hình thành kinh tế hộ trong nông nghiệp, kinh tế tư nhân trong công nghiệp, cơ chế giá thị trường trong mua bán... những điều bây giờ là bình thường thì hồi đó đầy húy kỵ và phải qua bao day dứt, giằng co mới đến được.

Đặc tính Việt Nam

Giáo sư Đặng Phong: Trong chặng đường mà tôi nói ở trên, có người đi nhanh, có người đi chậm. Có người nhanh về mặt này nhưng lại chậm về mặt kia.

Ở nước nào cũng vậy, chính sách luôn luôn cần phải điều chỉnh. Thực tế cuộc sống sẽ chỉ ra cái gì đúng, cái gì không.

Nhưng trên con đường đó, cả đất nước đã đến một bến bờ mới.

Chặng đường đó rất hay ở chỗ tất cả đều thắng lợi và không có ai thất bại vì tất cả phải chiến thắng chính mình để cùng nhau đi tới một sự đồng thuận.

Đó là một đặc điểm lớn của Việt Nam. Công cuộc đổi mới ở VN gian nan vô cùng nhưng không có thanh trừng, không có đấu đá nội bộ như ở Liên Xô, Trung Quốc.

Kể cả những người bảo thủ nhất, thí dụ như ông Trường Chinh đã từng kịch liệt chống lại cơ chế khoán ở Vĩnh Phúc thì sau mười năm lại chính ông tích cực ủng hộ khoán ở Hải Phòng.

Đó là bước mở đầu để Trường Chinh có những bước đột phá, chuẩn bị cho Đại hội Đảng VI mà ông là tác giả văn kiện có đổi mới kinh tế nhiều thành phần, có kinh tế mở...

Không ai khác ngoài ông Trường Chinh đã chiến thắng chính mình để trở thành một trong các tác giả của đổi mới ở VN.

BBC: Trong cuốn sách 'Tư duy Kinh tế Việt Nam', ông có nhắc tới nhiều nhân vật lịch sử và có nhiều ý kiến tạm gọi là chỉ trích. Khi viết về các nhân vật như vậy, ông có quan ngại gì không ạ?

Giáo sư Đặng Phong: Tất nhiên là có quan ngại, nhưng tôi có cách của tôi để vượt qua những húy kỵ đó.

Tôi đã gửi tặng cuốn sách cho nhiều nhà lãnh đạo, và chưa thấy phản ứng nào.

Mới vỡ lẽ ra rằng đó là các húy kỵ ảo, nhiều người nghiên cứu ở VN sợ không dám "chê" lãnh đạo, chỉ ca ngợi một chiều mà thôi. Thực ra giới nghiên cứu có thể nói tới các lãnh đạo và sai lầm của họ, với điều kiện phải công bằng và đầy đủ.

Hoàn cảnh lịch sử như thế nào thì dễ dẫn tới các quyết định như thế đó. Không có chính sách nào đúng 100%, có sai thì sửa, đó là điều cần rèn luyện cho cả xã hội.

Công cuộc đổi mới ở VN gian nan vô cùng nhưng không có thanh trừng, không có đấu đá nội bộ như ở Liên Xô, Trung Quốc.

Ở nước nào cũng vậy, chính sách luôn luôn cần phải điều chỉnh. Thực tế cuộc sống sẽ chỉ ra cái gì đúng, cái gì không.

Kể về các sai lầm, nhưng không với một ác ý.

Thí dụ khi nói về ông Lê Duẩn và các chủ trương làm chủ tập thể, xây dựng cấp huyện... thì rõ ràng đó là các sai lầm gây thiệt hại rất lớn cho nền kinh tế. Nhưng tôi vẫn kính trọng ông Duẩn là một nhà tư duy lớn, còn những gì sai thì sau đó phải sửa, có gì là xúc phạm đâu?

Tôi cũng phỏng vấn nhiều nhân vật rất có uy tín trong xã hội về đánh giá của họ. Khi ông Nguyễn Văn Trân, nguyên bí thư TW Đảng, một nhà kinh tế được kính trọng, nhận xét rằng cuộc cải tạo công thương nghiệp do ông Đỗ Mười tiến hành là hấp tấp, thì không ai nói gì.

Nếu riêng tôi nhận định như vậy, thì chắc là không được.

Yêu cầu mới

BBC: Thưa ông, như đánh giá trong cuốn sách của ông, thì các thay đổi tư duy kinh tế của VN đều là do thúc đẩy nội tại. Vậy trong thời kỳ mới này, liệu sẽ có những nhu cầu mới để chúng ta thay đổi kinh tế một lần nữa hay không ạ?

Giáo sư Đặng Phong: Tôi tin là có. Nước Việt Nam ngày nay đã thay đổi với giai đoạn trước.

Chúng ta đã một lần khốn khổ vì các húy kỵ rồi nên người VN nay đã thực dụng hơn. Không phải đợi 15-20 năm mà chỉ cần một năm thôi, nếu thấy có vấn đề nảy sinh người VN có thể tìm cách giải quyết được.

Không đến nỗi phải chờ đợi, đắn đo qua nhiều lần Đại hội mới có thể đưa ra quyết sách.

Con đường từ Đại hội IV đến Đại hội VI mà xảy ra ngày nay ở VN thì chắc chỉ mất từ một đến hai năm.

Duy Hạnh
Cái chủ đề chủ nghĩa Max này hóa ra còn thú vị ra phết thảo nào dân mình bàn tán xôn xao. Đáng ra chủ đề này nên dừng lại được rồi nhưng thấy ý kiến của bạn Spider man tôi có nhắc bạn là cái đất nước này đã tập đi trên con đường XHCN này 30 năm nay rồi mà vẫn là đứa trẻ con.

Dân tộc này không phải là bãi thử cho CS. Hãy nhìn xem từng đó thời gian tập đi nhưng Nam Hàn, Sing, Đài Loan đã là chàng trai lực lưỡng rồi đó.

Spiderman
Tai sao mọi người cứ cho là CNTB tốt mặt này, tốt mặt kia! Mỗi chế độ chỉ phục vụ cho một giai cấp. Mà Giai cấp CNTB phục vụ là giai cấp TB, và đương nhiên những phần tử phản động, hay giàu có sẽ ủng hộ nó rùi.

Còn CNXH là phục vụ cho tầng lớp NDLĐ! Tôi hoàn toàn ủng hộ chế độ này tuy thực tế trước mắt ta thấy sự thối nát, cũng như yếu kém trong ĐCS VN.

Thiết nghĩ CNXH còn non kém, có đứa trẻ nào tập đi mà không bị té. Đây có thể coi như là một bước ngoặc hoặc Đảng có thể chỉnh đốn hoàn thành tốt hơn con đường CNXH, cho dân nghèo cuộc sống tốt hơn hoặc bị tiêu diệt hoàn toàn vì còn quá non kém dễ bị các tư tưởng phản động thừa nước đục thả câu.

Duy Hạnh
Đại Việt làm tôi nhớ đến câu trong cuốn Thế Giới phẳng là có một chủ nghĩa là cho con người có công bằng, mà cái công bằng ở đây là ai cũng nghèo như nhau. Chủ nghĩa đó chính là chủ nghĩa CS đích thực như Cuba, Bắc Hàn. Chủ nghĩa CS ở VN hiện nay nó bị pha trộn như miếng thịt ba chỉ nên có người giàu (Quan chức) và kẻ nghèo (Người dân).

Đại Việt
Có điều đáng đau lòng nhất của VN hiện nay là vẫn còn nhiều người cuồng tín cái chủ nghĩa Marx-Lenin.

Thời sinh viên, tôi đã từ chối mấy lần ko đi học lớp cảm tình Đảng là vì thế. Có một điều đau lòng cho một bộ phận của tầng lớp trí thức VN hiện nay là: Họ không hề muốn gia nhập ĐCS, nhưng khổ nỗi, nếu họ không gia nhập Đảng thì lại không thể "phát triển" được.

Batman
Tư duy Kinh tế Việt nam từ 1975-1989 hoặc đến nay là một chuỗi của những kiểu tư duy ngớ ngẫn có lúc biểu hiện bệnh lý thần kinh đó là bệnh tâm thần.

Tự mình trói lấy mình, sau đó bị nghẹt thở quá thì lại mở ra. Và sau mỗi lần hành động như vậy thì lại có câu "Dưới sự lãnh đạo sáng suốt và tài tình của Đảng ..." thối không chịu

Ví dụ: ở Miền nam trước 75, nông dân trồng lúa tự do, gạo ăn không hết phải xuất khẩu, sau 75 đưa vào HT xã nên thiếu đói. Sau đó lại thả ra thì gạo thừa, và được kể công là của Đảng.

Lý Cùn
Tư duy kinh tế với kinh tế thị trường tuy hai nhưng mà một. Kinh tế thị trường với kinh tế TBCN tuy khác nhau về cách gọi ngôn từ nhưng điểm đến cũng bằng con đường WTO.

Vậy thì đâu cần lí luận dài giòng mần chi cho mệt. Điều quan trọng trong nền kinh tế thị trường hay TBCN phát triển là phải dưa trên đội ngũ chất xám (tri thức) bởi chính đội ngũ này sinh đẻ ra khoa học kỹ thuật rồi mới tạo ra công ăm việc làm cho mọi thành phần trong XH.

Mr Bem
Giai đoạn 1975 - 1989 là thảm hoạ lớn nhất của đất nước. Sản xuất đình đốn, lưu thông ngừng trệ. Cuộc cải tạo công thương ở miền nam thực chất là một sự tàn phá nhân tài vật lực của xã hội.

Một thời kỳ mà cả xã hội xếp hàng để mua hàng rởm, một thời kỳ xã hội mua như cướp bán như cho để lại hậu quả nặng nề về cả của cải vật chất và tâm lý cho xã hội. Không thể gọi đó là "giai đoạn trăn trở khai phá" được, mà phải gọi là "giai đoạn tồi tệ nhất" của đất nước.

Trung Minh
Có lẽ bạn Dân GL nên tìm hiểu kỹ hơn một chút về lịch sử. Thứ nhất, không phải nước nào giành được độc lập cũng phải nhờ tới cộng sản, Marx Lenin gì cả.

Thứ hai, quá trình phát triển của dân chủ, cũng như các cuộc cách mạng khoa học công nghệ đều bắt nguồn từ các nước tư bản. Trong khi đó các nước cộng sản thì lo thanh trừng chính dân của mình vì những cái lý tưởng mơ hồ của Marx, Lenin.

CNTB cũng phải tự thay đổi. Điều này không có gì phải bàn cãi, vì nó là quy luật. CNTB ưu việt ở chỗ nó cho phép sự thay đổi đó.

Còn cncs thì sao? Khi mà nhất nhất mọi thứ đều phải đúng theo cái ý thức hệ được tạo ra bởi một vài cá nhân để rồi hàng triệu người khác, sống nhiều thế hệ sau đó phải tuân theo. Cncs thoi thóp vì nó không cho phép sự thay đổi.

Một ví dụ rõ ràng nhất là về cái gọi là 'tư duy kinh tế' ở vn. Thật ra có phải là cái gì ghê gớm do người việt tự nghĩ ra đâu. Chỉ là những điều cũ rích thế giới đã xài từ lâu, mà trầy trật mãi mới học theo được.

Chỉ vì người ta cần thời gian để 'chỉnh sửa' cái 'lí luận' lại cho nó 'vừa giày'. Vậy thì thử hỏi làm sao có thể trông đợi những thay đổi theo hướng đột phá?

Ngọc Freedom
Cảm ơn thầy, cảm ơn GS Đặng Phong, ấn tượng nhất của em về thầy qua những giờ học và những bài viết của thầy là người tâm huyết, thẳng thắn, khôn ngoan, và xây dựng.

Đây mới là những phương thức để thay đổi chứ ko phải cách bất mãn, hay bảo thu theo ý của riêng mình như một số người tự gọi là lãnh đạo hay của những người Việt Nam còn lưu vong ở đất người. Cảm ơn thầy.

Việt Tú
CNTB thực hiện tại mỗi nước khác nhau. Hãy suy nghĩ một xã hội như vầy: Tất cả mọi người được làm ăn tự do.

Những người đi làm bất cứ viêc gì đều có luật bảo vệ lao động. Những cá nhân và công ty có lợi tức phải khai thuế và đóng thuế theo luật định. Những ai có lợi tức thấp hoăc không có lợi tức kể cả người già thì đăng ký với CP và CP sẽ bỏ tiền vào nhà bank cho xài mỗi 2 tuần và tiền này cũng tính là lợi tức theo luật định.

Tất cả những trẻ em đều được trợ cấp bằng tiền theo luật định. Bộ luật an sinh xã hội đã có từ 1947, hai năm sau đệ nhi thế chiến và lúc đó nước này chỉ là một nước nông nghiệp nghèo (nghe quen quen phải không?).

CP phải do dân bầu ra một cách tự do. Thủ tướng và bộ trưởng phải do dân bầu ra. QH phải ! có đối lập theo luật định. Báo chí TV của CP có bổn phận phê bình báo chí TV tư nhân.

Xã hội như vậy chắc 7 điều của Marx và Engels trở thành chuyện cũ và đây mới là một xã hội XHCN thực sự. Nước này là Úc Đại Lợi.

Vân Hà, TP. HCM
Cảm ơn GS kinh tế Đặng Phong đã có cuộc phỏng vấn hay, thẳng thắng và cởi mở. Nhân đây tôi xin có vài ý nhỏ cùng tác giả.

Đúng là khi chánh quyền Việt nam có những quyết sách sai lầm thì dân đen không được tự do phê phán như ở Châu âu hay ở Mỹ, nên có một cách nói khéo là dùng chính những nhân vật có tên tuổi để phê phán họ.

Bởi vì chế độ XHCN trong khẩu hiệu tuyên truyền là tốt là hay là đẹp, nếu mình nói chính sách sai là nói xấu chế độ rồi. Tôi tin rằng qua cuốn sách của GS thì người Việt nam sẽ có cái nhìn khác về cách phản ứng của mình với chế độ, có thể họ sẽ mạnh dạn, thẳng thắn hơn khi có một quyết định sai lầm trong phát triển đất nước, mà cụ thể là dự luật về vòng đo cơ thể để cho phép người dân tham gia giao thông mà Bộ Y tế đưa ra đã gặp phản ứng mạnh từ người dân, khiến cho nó không trở thành hiện thực (ở đây nhờ công lao của báo chí rất lớn).

Và tôi nghĩ trong tương lai không xa khi mà nhà nước có những quyết sách sai lầm thì người dân họ có thể biểu tình một cách dân chủ cũng nên, theo đúng quy luật tất yếu của cuộc sống (Cái gì tốt và hay thì sẽ tồn tại).

Và tôi hy vọng rằng mổi người Việt nam với bản chất cần cù thông minh sẽ cùng với chánh phủ xây dựng đất nước ngày một giàu đẹp hơn.

Hoai Nam, VN
Bạn Duy Hanh BBK kính mến, người trong đảng hay ngoài đảng không quan trọng bằng người đã sống chết, luôn đi cùng sự thật, hiện tại với đất nước mình, dân tộc mình dù vẫn biết rằng có rất nhiều kẻ thù ( lộ mặt và không lộ mặt, đồng minh mà không phải đồng minh ) đó mới là góp ý và góp phần thúc đẩy phát triển VN.

VN Son, TP HCM
Tôi thuộc thế hệ 7x, năm tiến hành Đại hội 6 tôi là học sinh cấp 3. Ấn tượng nhất là thời gian chuẩn bị Đai hội từ tháng 6-tháng 11/1986.

Có thể nói là một không khi phấn khởi, tin tưởng tràn ngập trong xã hội. Sự đồng thuận đổi mới là rất cao. Cụ Trường Chinh là nhân vật uy tín nhất dẫn đắt đổi mới lúc đó, cùng với tên tuổi Nguyễn Văn Linh, Võ Văn Kiệt được nghe nhiều.

Dân GL
Qua thông tin từ nhiều phía tôi xin góp một nhận xét nhỏ như sau: Không phải chỉ những người CS mới cần đến sự đổi mới, mà chính CNTB ngày nay cũng đã tự đổi mới rất nhiều, mà tác nhân tạo ra những đổi mới căn bản trong lòng CNTB lại chính là Học thuyết Marx - Lenin.

Thử hỏi nếu không có sự ra đời của CN Marx và theo đó là Nhà nước CSLX liệu thế giới loài người có được như ngày nay không? Thực tế lịch sử phát triển của thế giới đã chứng minh là không.

Đó là việc ngày nay trên TG không còn tồn tại chủ nghĩa thực dân, nhiều nước thuộc địa đã giành được độc lập, nền dân chủ trên toàn cầu đã được lên ngôi, khoa học Kỹ thuật và cùng với nó là nền kinh tế thế giới đã phát triển vượt bậc..., những điều mà với hàng trăm năm tồn tại CNTB trước đó đã không tạo ra được. Rõ ràng đây là công lao không thể phủ nhận của Học thuyết Marx.

Nhưng học thuyết về quy luật phát triển XH không phải là một định luật trong khoa học tự nhiên, mặc dù các định luật cũng không phải là bất biến trong phạm vi toàn vũ trụ. Đến nay nhiều phạm trù trong Học thuyết của Marx đã và đang còn đúng với thực tế, tuy nhiên nhiều phạm trù đã không còn phù hợp, thích ứng với thực tế xã hội ngày nay, khi mà chính CNTB cũng đã tự nó thay đổi.

Do vậy nhu cầu tự đổi mới (thậm chí là cả học hỏi tiếp thu những mặt tiến bộ của CNTB) đối với những người CS đương nhiên là cần thiết, nếu không muốn tự mình làm mất vai trò là động lực cho sự phát triển chung của XH loài người.

Ẩn danh
VN là ngoại lệ về chuyện thanh trừng, nhưng phê phán kết tội nhau cũng kinh lắm. Đổi mới ở vô số nước khác: Nhật (thời xưa và sau đại chiến 2), Hàn, Đài Loan, Singapore... không cần đổ máu.

Duy Hanh BKK
Với sự lãnh đạo "tài tình" của Đảng quang vinh giai đoạn 75-89 Việt Nam đói nghèo liên miên, trẻ con suy dinh dưỡng, thất học, hàng nghìn người dân bỏ tổ quốc gây ra nạn thuyền nhân mà sau đó hàng trăm ngàn đồng bào đã bị chết trên những chuyến thuyền đi tìm tự do. Tôi thuộc thế hệ 8X, ký ức về thời tiền đổi mới tuy không nhiều nhưng nghĩ đến tôi vẫn còn hãi hùng.

Giờ dân mình đã đủ ăn đủ mặc rồi nhưng vẫn còn thua các nước bạn bè nhiều quá. Khi nào dân tộc này có một ông Nguyễn Văn Linh thứ hai để đem lại tự do dân chủ, và đưa đất nước ra đói nghèo thực sự chứ không phải hứa hão? Theo thiển ý của tôi đó sẽ là một người ngoài Đảng cộng sản VN

PPT, VN
Cái tư duy quan trọng nhất cho Việt Nam và vì Việt Nam là học hỏi. Người cộng sản có thể không đến nỗi quá kém về trình độ nhưng không có khả năng tiếp nhận cái hay của người khác. Cũng như cách trình bày của GS Đặng Phong trong "Tư duy Kinh tế VN", tất cả đều bắt đầu bằng một mớ "lí luận" chỉ để cố chạm sự thật chứ không dám công nhận sự thật.

Phải nhìn nhận sự thực "đổi mới" là con đường sống còn của lí thuyết Cộng Sản, và sự "đổi mới" mặc nhiên nói rằng Đảng CSVN đã sai đường lạc lối, không đơn thuần là vấn đề kinh tế mà cả toàn cục như đã trình bày trong báo cáo của UVBCT Trần Xuân Bách theo sau CS Đông Âu sụp đổ.

Với một đội ngũ tự xưng là "tiến bộ nhất nhân loại" như thế mà phải mất 14 năm trăn trở thì còn gì để nói. 14 năm đó đủ cho nền kinh tế TL vượt lên, từ thua VNCH 10 năm đến hơn CHXHCNVN 20 năm!. Ngày nay thay vì học hỏi, các trí thức của Đảng vẫn tiếp tục "tư duy". Chẳng thế mà mỗi lần QH họp đều đặt câu hỏi "phải trồng cây gì, nuôi con gì", thay vì đặt vấn đề "phải phát triển nông nghiệp" ra sao như các nước đã làm thành công mà VN có thể đến đó để học.