Dỡ bỏ trước, thông báo sau - tranh cãi xoay quanh biệt thự chú Hỏa

Ba căn biệt thự từng thuộc sở hữu của gia đình chú Hỏa - "vua nhà đất" Sài Gòn xưa - bắt đầu bị tháo dỡ vào sáng ngày 17/11 với lý do đã xuống cấp, dẫn đến một số tranh cãi.

Đây là ba trong bảy căn biệt thự nằm tại số 1 đường Lý Thái Tổ, phường Vườn Lài, rộng hơn 4 ha, nằm giữa ba trục đường lớn Lý Thái Tổ - Hùng Vương - Trần Bình Trọng.

Khu đất này dự tính sẽ được sử dụng để làm công viên và xây đài tưởng niệm nạn nhân Covid-19, chủ trương do Bí thư Thành ủy TP HCM Trần Lưu Quang đưa ra mới đây.

Ba căn biệt thự "xấu số" là căn số 2, 3 và 4. Bốn căn còn lại được xác định có kết cấu ổn định, không ảnh hưởng an toàn chịu lực nên sẽ được giữ lại.

Hiện có những ý kiến cho rằng đáng lẽ nên bảo tồn ba căn biệt thự này vì đây là những công trình mang giá trị lịch sử.

Nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến, thành viên Hội Quy hoạch phát triển đô thị TP HCM và là tác giả của nhiều cuốn sách về văn hóa, du lịch, kiến trúc nổi tiếng về Sài Gòn, cho biết ông đã tới tận nơi xem cảnh tháo dỡ ba căn biệt thự nói trên vào sáng ngày 17/11.

"Với khu số 1 Lý Thái Tổ, 7 tòa nhà biệt thự còn lại nguyên là nhà khách đối ngoại và là những kiến trúc hay đẹp gần 100 năm tuổi rất cần được giữ lại làm các không gian văn hóa chuyên đề," ông viết trên tài khoản Facebook cá nhân.

Ông cũng đặt câu hỏi về lý do tháo dỡ trong khi "chưa thấy công khai phương án xây dựng công viên cho dân biết!".

Đến chiều tối cùng ngày, một số tờ báo Việt Nam như VnExpress, Thanh Niên, Pháp Luật TP HCM và Tạp chí Người Đô thị đồng loạt dẫn thông tin từ Sở Xây dựng TP HCM nói rằng kết quả giám định cho thấy những căn này có nhiều vết nứt lớn trên kết cấu chịu lực, bê tông bị thấm ngấm, rêu mốc, bong tróc, kết cấu bị xâm thực nặng, nguy cơ mất an toàn.

Viết về sự việc này trên Facebook cá nhân, nhà báo Cù Mai Công, cựu thư ký tòa soạn báo Tuổi Trẻ, nhắc lại việc ông Trần Lưu Quang từng quyết định dừng dự án nhà ở tại khu vực Bến Nhà Rồng - một khu đất vàng khác, để đầu tư xây dựng thành một "không gian văn hóa" và công viên.

"Niềm vui chưa qua. Một tháng sau, người ta đã đập phá một trong bảy tòa nhà nơi đây. 'Như tiếng chày tiếng búa nện đinh'. Đau lòng quá. Người ta đã, đang và sẽ còn làm gì nữa nơi đây?!," ông viết.

Bảo tồn hay không bảo tồn?

Sau năm 1975, khu đất trên được Bộ Ngoại giao tiếp quản, dùng làm Nhà khách Chính phủ, sau đó bỏ hoang nhiều năm trước khi bàn giao lại cho TP HCM.

Vào năm 1996, cụm biệt thự này được đưa vào danh sách 108 cảnh quan kiến trúc cần nghiên cứu bảo tồn.

Theo quy hoạch phân khu 1/2000 ban hành năm 2013, khu vực này được xác định là đất hỗn hợp – cây xanh, đồng thời có quỹ đất dành cho ga ngầm của tuyến metro số 1 kéo dài và tuyến số 3.

Hiện chính quyền đang điều chỉnh quy hoạch theo hướng hình thành công viên, sân chơi cộng đồng và không gian ngầm phục vụ nhu cầu đô thị.

Theo chủ trương của UBND TP HCM, khu vực này sẽ được phát triển thành công viên cây xanh và không gian sinh hoạt cộng đồng, đồng thời xây dựng đài tưởng niệm các nạn nhân Covid-19. Công trình dự kiến hoàn thành và đưa vào sử dụng trước Tết Nguyên đán 2026.

"Các biệt thự này không phải là Di sản văn hóa và cũng không nằm trong danh sách kiểm kê di tích nên không thuộc lĩnh vực của khối Di sản văn hóa," Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TP HCM Nguyễn Minh Nhựt phát biểu trên báo Pháp Luật TP HCM hôm 17/11.

Hôm 18/11, ông Trần Hữu Phúc Tiến tiếp tục bàn luận trên Facebook cá nhân về việc phá dỡ các công trình nói trên và cho rằng việc bảo tồn bảy biệt thự cổ không phải là một "gánh nặng" mà là một "cơ hội để tạo nên một không gian văn hóa, giáo dục, sáng tạo độc nhất trong lòng thành phố".

Đây cũng là cơ hội "để Sài Gòn có một câu chuyện mới về việc nâng niu di sản song hành phát triển bền vững trong tương lai. Vì chúng vốn từng được sử dụng với nhiều công năng khác nhau, có phong cách kiến trúc riêng biệt."

"Tôi nghĩ, một thành phố văn minh đo bằng cách nó đối xử với những thứ không thể làm lại lần hai. Khu đất số 1 Lý Thái Tổ đang là thử thách rất rõ," ông Tiến nhận định.

Ngoài một số tiếng nói của người Việt, ông Tim Doling, một nhà sử học người Anh sinh sống tại TP HCM, cũng đã bày tỏ quan điểm về quyết định của thành phố.

"Đây là hành động phá hủy có chủ ý và hoàn toàn không cần thiết đối với quỹ di sản kiến trúc quý giá của thành phố," ông viết trên trang Facebook cá nhân hôm 17/11.

Ông Tim Doling từng làm việc với Bộ Văn hóa - Thông tin Việt Nam từ năm 1999-2004 trong dự án về phát triển giáo trình quản lý nghệ thuật trong ba trường đại học tại Hà Nội.

Ông dành nhiều năm nghiên cứu và ghi chép về các tòa nhà kiến trúc di sản tại TP HCM, nơi ông sống nhiều năm.

Kiến trúc sư người Pháp Paul Veysseyre, được biết đến là đồng thiết kế Dinh Bảo Đại III, cũng là gương mặt thiết kế không gian di sản 7 biệt thự nhà Chú Hỏa.

Theo ông Tim Doling, ngoài các biệt thự này, ông Veysseyre còn thiết kế một số công trình khác tại TP HCM như tòa nhà Công ty bia và nước đá Đông Dương (Brasseries et Glacières d'Indochine - BGI); khu Cité Larégnère trước đây, nay là khu nhà FOSCO tại số 40 Bà Huyện Thanh Quan; tòa nhà Bâtiment de la Marine nationale, nay là Văn phòng Chính phủ tại số 7 Lê Duẩn và khu căn hộ Cao Thắng năm tầng tại số 73 Cao Thắng.

Ông Tim Doling nói với BBC News Tiếng Việt rằng ông nhắc đến các công trình này vì lo sợ chúng cũng sẽ chịu chung số phận như khu biệt thự Chú Hỏa.

"Thực tế, nhà máy BGI ở Sài Gòn đã bị phá dỡ từ vài năm trước rồi," ông cho hay.

Thực tế cho thấy, động thái dỡ bỏ các công trình tại số 1 đường Lý Thái Tổ cũng không nằm ngoài quỹ đạo chính sách bảo tồn các khu nhà, biệt thự cổ vốn thường thấy ở TP HCM trước nay.

Vào tháng 6/2020, căn biệt thự cổ số 6B Ngô Thời Nhiệm ở quận 3 được đề xuất loại 2 - tức bảo tồn một phần, nhưng đã bị tháo dỡ khi chưa kịp được phân loại.

Tuy nhiên, vẫn tồn tại những tranh cãi giữa việc giữ hay bỏ những công trình được cho là không còn giá trị sử dụng kể cả khi chúng có giá trị lịch sử để thay thế bằng những công trình mới.