Hội thảo quốc tế Việt Nam học hạn chế học giả phát biểu vì 'lo ảnh hưởng an ninh chính trị'?

Giáo sư Trần Văn Thọ nhận xét Tổng Bí thư Tô Lâm cởi mở, cầu thị trong cuộc gặp mặt các học giả quốc tế, trong khi một số người khác cho biết Hội thảo quốc tế Việt Nam học lần thứ 7 là một "màn trình diễn" và không ít học giả đã bị loại khỏi danh sách phát biểu vào phút chót do ban tổ chức lo ngại về "an ninh chính trị".

Nhiều học giả nước ngoài được mời tới tham dự Hội thảo quốc tế Việt Nam học lần thứ 7 tại Hà Nội vào cuối tháng 10 cho biết họ đã bị loại khỏi danh sách diễn giả được phát biểu tại phiên họp toàn thể vào phút chót.

Học giả thứ nhất cho biết ban đầu mình được mời trình bày bài tham luận (keynote) tại phiên họp toàn thể trong ngày khai mạc 25/10 (phần trình bày dài 5 trang với các khuyến nghị chính sách cho Việt Nam) và phát biểu ngắn trong cuộc gặp với Tổng Bí thư Tô Lâm.

"Tôi không được đưa vào danh sách phát biểu trong buổi khai mạc, tôi không được phát biểu trong bất kì phiên họp toàn thể nào, mà chỉ được xếp làm người phát biểu cuối cùng trong một phiên thảo luận nhóm, sau khi một giáo sư người Pháp nói về việc trùng tu các tòa nhà thời Pháp thuộc, một đề tài chẳng liên quan gì đến tôi," chuyên gia này nói với BBC News Tiếng Việt.

"Tôi thậm chí không được ngồi ở bàn mà phải ngồi ở khu vực khán giả không có bàn, chỉ có ghế, và tôi cũng như những người khác chỉ được cho 15 phút để trình bày."

Theo thông lệ của các hội thảo quốc tế, thời lượng dành cho một bài keynote thường là từ 30-45 phút, nên việc rút ngắn thời gian được cho là khiến một số học giả cảm thấy bất ngờ và khó trình bày trọn vẹn nội dung đã chuẩn bị.

"Vào ngày thứ hai của hội nghị, có các phiên thảo luận về các khuyến nghị chính sách, tôi không được mời tham gia."

"Dù tôi là một trong số ít các học giả được gặp Tổng Bí thư Tô Lâm vào hôm 26/10, và tôi đã chuẩn bị sẵn bài phát biểu của mình, thế nhưng khi ban tổ chức công bố danh sách người phát biểu, tên tôi không có trong đó," nhà nghiên cứu Việt Nam lâu năm cho biết.

Hội thảo quốc tế Việt Nam học lần thứ 7 (ICVNS 2025) khai mạc hôm 25/10 với chủ đề Việt Nam: phát triển bền vững trong kỷ nguyên mới, ban tổ chức đã mời nhiều học giả nước ngoài tham dự, trong đó có những người đã có bề dày hàng chục năm nghiên cứu các vấn đề chính trị, xã hội, văn hóa của Việt Nam.

BBC News Tiếng Việt đã gửi yêu cầu bình luận đến ban tổ chức hội thảo, một thành viên ban tổ chức và người phụ trách hành chính, nhưng không nhận được phản hồi.

Bất ngờ 'gạch tên'

Các nguồn tin nói với BBC rằng chỉ có những học giả được công nhận vì những đóng góp của họ cho nghiên cứu về Việt Nam mới được tham gia gặp mặt Tổng Bí thư Tô Lâm tại Trụ sở Trung ương Đảng hôm 26/10, ngày thứ hai của sự kiện.

Chuyên gia ở trên cho biết: "Tôi chỉ được bắt tay ông ấy [Tô Lâm] trong hai giây, và thế là hết. Tôi bị xếp đứng cuối cùng trong số các học giả nước ngoài, và không được phát biểu nội dung mà mình đã được yêu cầu chuẩn bị."

"Ở khắp các địa điểm tổ chức, từ Trung tâm Đổi mới Quốc gia và tại trụ sở Đảng, hệ thống âm thanh rất tệ, tai nghe phiên dịch liên tục bị hỏng, phát ra tiếng rít.

"Trong bức ảnh chụp với tổng bí thư, tôi chỉ đứng ngoài, đó là cách tôi thể hiện sự không hài lòng khi bị đối xử như vậy. Ban tổ chức liên tục nói hãy bình tĩnh, nhưng tôi chưa bao giờ nhận được một lời giải thích nào."

"Các nguồn tin của tôi cho biết một bài tham luận về Việt Nam mà tôi đã trình bày tại một hội thảo khác là nguyên nhân dẫn đến chuyện này, vì tôi đã thảo luận về các phe phái, nhóm lợi ích trong Đảng," người này nói thêm.

"Tôi được thông báo rằng bài gần đây của tôi về những diễn biến ở Việt Nam có đề cập đến các phe phái chính trị và điều này đã khiến những người bảo vệ an ninh của ông Tô Lâm tức giận."

Cũng theo vị chuyên gia, các học giả Việt Nam đã khuyên người này hãy "bình tĩnh và họ sẽ giải thích sau", nhưng "chưa bao giờ có một thông báo chính thức về lý do tôi bị loại khỏi danh sách phát biểu (excluded) và hạ cấp (downgraded)".

Vị học giả trên và một học giả khác cũng có mặt tại hội thảo nói với BBC rằng các cán bộ phụ trách kiểm duyệt khách mời nước ngoài tham dự hội nghị đã xác định 19 khách mời "gây lo ngại về chính trị, an ninh", khiến nhiều học giả bị loại khỏi danh sách được trình bày các khuyến nghị.

Vị học giả thứ hai nói với BBC rằng trước khi sự kiện diễn ra, người này được yêu cầu nộp hai bài tham luận, tổng cộng khoảng 12.000 – 13.000 từ: một bài để trình bày tại hội thảo và một bài được sử dụng làm báo cáo chính sách.

"Tên tôi được liệt kê là diễn giả ít nhất cho đến ngày 23/10 khi tôi gửi bài thuyết trình và nhận được thời gian biểu chương trình. Tôi rất ngạc nhiên khi đến đó vào ngày 25/10 và không thấy tên mình trong danh sách phát biểu. Tôi nhận thấy ít nhất ba người khác cũng bị loại khỏi khỏi danh sách," nhà nghiên cứu Việt Nam này cho hay.

"Tôi chưa nói chuyện với ban tổ chức và cũng chưa ai liên lạc với tôi, tôi đoán có lẽ họ cần giảm số lượng bài tham luận để dành nhiều thời gian hơn cho mỗi người trình bày hoặc để tránh trùng lặp."

"Cá nhân tôi thấy điều này khá kì lạ đối với Việt Nam ở thế kỷ 21, nhưng tôi sẽ bỏ qua vì tôi có thể sử dụng đóng góp của mình ở những nơi khác. Hai bài tham luận, dài 12.000 – 13.000 từ, công sức lao động miễn phí của một chuyên gia tư vấn, đó là điều duy nhất tôi phàn nàn."

Song chuyên gia này cho rằng một số bài viết của mình về Việt Nam trong giai đoạn chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang đổi mới đã gây ra một số lo ngại.

"Đó là chuyện từ lâu rồi, vào đầu những năm 2000. Tôi được biết rằng nhà chức trách (tôi không chắc là ai) không hài lòng, nhưng nhiều học giả uy tín ở Việt Nam mà tôi từng làm việc cùng đã lên tiếng bảo vệ tôi và tôi được thông báo rằng mọi chuyện đã được giải quyết."

"Sau đó, khi làm tư vấn, tôi được mời phát biểu rất nhiều về cải cách hành chính công. Tôi được đối xử tốt. Đối với bài tham luận cho hội nghị, tôi nghĩ nó có thể hơi nhạy cảm về mặt chính trị vì tiêu đề và việc tôi phân loại cuộc cách mạng tinh giản bộ máy là một cuộc cách mạng từ trên xuống. Nhưng họ không phản đối cho đến phút cuối cùng," người này nói thêm.

Trong khi đó, học giả thứ nhất cho biết bài tham luận mà vị này đã chuẩn bị nhưng không được thuyết trình có thể dễ dàng được tính phí 2.500 USD cho một đơn vị muốn xuất bản.

"Tôi đã nghiên cứu rất nhiều, thậm chí tìm kiếm thông tin khi nghị quyết về hội nhập quốc tế được công bố. Và bài tham luận của tôi không mang tính chỉ trích, họ muốn tôi đưa ra những gợi ý," người này cho biết.

Hội thảo học thuật hay 'màn trình diễn'?

Một học giả thứ ba, cũng yêu cầu ẩn danh, cho biết ICVNS 2025 cho thấy "những căng thẳng nội bộ và sự can thiệp chính trị đã ảnh hưởng sâu sắc đến quá trình tổ chức, tham dự và kết quả của hội thảo".

"Ẩn sau chủ đề học thuật tưởng chừng cởi mở, hội thảo này trở thành một không gian thương lượng giữa tính liêm chính học thuật, sự thận trọng hành chính, và quyền lực chính trị, qua đó bộc lộ giới hạn của tự do học thuật trong bối cảnh Việt Nam đương đại."

"Việc loại bỏ bài tham luận, kiểm duyệt nội dung và loại trừ khuyến nghị chính sách (policy recommendation) mà ban tổ chức yêu cầu chúng tôi viết để gởi lên các cấp chính quyền không phải là hiện tượng cá biệt, mà là kết quả của sự can thiệp hậu trường có hệ thống," vị này chia sẻ quan điểm.

Nhà nghiên cứu này cho biết bản thân mình cùng học giả số hai nói trên chỉ được thông báo vài giờ trước phiên họp rằng bài trình bày của họ đã bị gỡ, dù họ được mời chính thức và còn được đề nghị viết đúng chủ đề.

Học giả thứ ba nói trên chia sẻ với BBC News Tiếng Việt rằng một bài tham luận của Phó giáo sư, Tiến sĩ Alex-Thái Đình Võ với chủ đề Vượt qua ranh giới và các thế hệ: Hòa giải và công cuộc thừa nhận lẫn nhau trong tiến trình hòa giải của Việt Nam đã bị biến mất khỏi chương trình khi học giả vẫn có mặt.

"Nhiều học giả, trong đó có tôi, thật sự thất vọng vì rất mong được nghe những bài tham luận đó. Một số người suy đoán rằng, so với các chủ đề khác, các đề tài này có thể bị xem là nhạy cảm trong bối cảnh chính trị – xã hội hiện nay ở Việt Nam, nên đã bị rút vào phút chót," người này kể lại.

Ngoài ra, một số diễn giả bị yêu cầu nộp toàn văn bài viết để "các cơ quan bên ngoài" đọc trước, nhằm thẩm định nội dung trước thềm Đại hội Đảng và khả năng gặp Tổng Bí thư Tô Lâm tại hội thảo.

"Quy trình này, theo tôi, đã gây ra không khí căng thẳng, dè dặt và hoang mang trước và tại hội thảo – có phần khác hơn một chút so với các kỳ hội thảo trước, vốn tôi cảm thấy cho phép mức độ tự chủ học thuật lớn hơn," học giả thứ ba cho hay.

Theo vị này, bên trong ban tổ chức hội thảo dường như tồn tại sự chia rẽ giữa hai khuynh hướng: một bên là những người theo hướng cởi mở, muốn thúc đẩy đối thoại học thuật, và bên kia là những người bảo thủ, tuân thủ chặt chẽ khuôn khổ chính trị.

"Tôi được biết nội bộ ban tổ chức có những lo ngại về việc mời một số học giả đã được nêu ra từ nhiều tháng trước, do e ngại phản ứng từ cấp trên. Những lo ngại ấy cuối cùng trở thành hiện thực, khi vào những ngày cận kề hội thảo, các cơ quan chính trị cấp cao (mà ban tổ chức không thể công bố) can thiệp để sàng lọc và hạn chế thành phần tham dự, quyết định chủ đề và học giả nào được xem là 'phù hợp'."

"Trường hợp của tôi còn cho thấy mức độ kiểm soát vượt xa việc loại bỏ đơn thuần. Theo thông tin của người trong cuộc và nhận biết của cá nhân tôi, tôi có cảm giác bị theo dõi chặt chẽ trong suốt hội thảo, có 'những người âm thầm quan sát' mọi cử chỉ và tương tác của mình với những người khác," nhà nghiên cứu này chia sẻ.

Theo nhà nghiên cứu về Việt Nam này, những dẫn chứng trên cho thấy ICVNS 2025 không hẳn là một hội thảo học thuật, mà là một "màn trình diễn" của học thuật bị quản lý bởi nhà nước, nơi những mâu thuẫn nội bộ và sự can thiệp chính trị bị "rò rỉ" ra ngoài.

Hậu cần 'tệ'

Học giả thứ nhất cũng nói rằng công tác tổ chức, sắp xếp hậu cần cho khách mời rất tệ và có nhiều vấn đề: "Chuyến bay của tôi gặp rất nhiều vấn đề ở cả hai chiều, vì phải bay nối chuyến nhưng vé lại không được liên kết. Ở chuyến về, vé của tôi bị hủy mà không có bất kỳ thông báo nào và tôi phải bỏ tiền túi để tự mua vé về."

"Tôi được biết một khách mời người Nga phải chờ 14 tiếng ở sân bay Thổ Nhĩ Kỳ, nhưng ít ra không bị đối xử tệ."

"Khi mới đến Hà Nội, đáp ở sân bay Nội Bài, tôi phải đợi một tiếng đồng hồ để xe đón rước thêm một học giả khác. Chúng tôi tới khách sạn, làm thủ tục nhận phòng và họ tính phí 23 USD cho việc nhận phòng sớm."

"Họ sắp xếp chỗ ở cho mọi người, khách sạn mà tôi ở có giá 50 USD/đêm, đồ ăn không thể nuốt nổi. Phòng tắm thì không có khăn mặt, không có thảm chống trượt, tôi đã cao tuổi rồi, có nguy cơ ngã đập đầu, mỗi lần mở vòi sen tôi phải bám vào tay cầm kim loại vì chân tôi cứ trượt."

Vị học giả ngoại quốc thứ hai tự túc chỗ ở nên không ở khách sạn của ban tổ chức, nhưng cho biết "có vấn đề" trong việc liên lạc.

"Lần cuối cùng tôi nhận được thông tin từ ban tổ chức là vào ngày 22/10, khi họ yêu cầu gửi bản thuyết trình và gửi cho tôi chương trình, trong đó có phần trình bày của tôi, nhưng thực tế đã bị cắt bỏ," nhà nghiên cứu này nói.

Cả ba học giả này đều là những khách mời đã nhiều lần tham dự Hội thảo quốc tế Việt Nam học và cho biết không gặp những vấn đề tương tự trong những lần tổ chức trước.

Người thứ nhất hy vọng rằng trong tương lai, phía Việt Nam có thể tổ chức một hội thảo cởi mở, chuyên nghiệp và hợp tác thực sự hơn, trong khi người thứ hai cho rằng Việt Nam "nên tuân thủ các thông lệ quốc tế khi tổ chức các sự kiện quốc tế".

Học giả thứ ba đánh giá công tác hậu cần được chuẩn bị tương đối tốt, nhưng góp ý rằng việc gộp chung và rút ngắn thời lượng trình bày của các học giả có thể khiến giá trị từng bài tham luận bị giảm sút và khiến một số người cảm thấy vai trò của họ bị giảm, đặc biệt nhiều người trong số họ đến từ xa và mong có đủ thời lượng để trình bày đầy đủ kết quả nghiên cứu.

"Khi được mời, chúng tôi được thông báo rằng bài tham luận của mình sẽ là bài keynote - vốn theo thông lệ thường có độ dài và chiều sâu tương ứng với vai trò trung tâm của nó."

"Tuy nhiên, khi đến dự, chúng tôi mới được biết rằng các phiên thảo luận chuyên đề đã được các đơn vị thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội tổ chức trước đó, và ngày 25/10 chỉ dành cho 17 bài tham luận của các học giả quốc tế, được chia thành ba phiên toàn thể (plenary session)."

Theo lời kể của học giả này, mặc dù hội trường có vài trăm người tham dự, thời gian trao đổi giữa các diễn giả và khán giả khá hạn chế, nên cơ hội tương tác học thuật không nhiều.

Phần lớn thời gian của hội thảo được dành cho các nghi thức khai mạc và bế mạc, phát biểu chào mừng và diễn văn của các đại diện đến từ nhiều cấp, từ cơ quan quản lý đến giới học thuật. Vì vậy, thời lượng dành cho thảo luận học thuật có phần thu hẹp, đặc biệt khi mỗi phiên toàn thể gồm tới 5–6 bài trình bày.

Hội thảo quốc tế Việt Nam học là gì?

Hội thảo quốc tế Việt Nam học là một diễn đàn học thuật được Đại học Quốc gia Hà Nội và Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam tổ chức, cùng với sự tham gia, phối hợp của các cơ quan, địa phương, tổ chức trong nước và quốc tế.

Những hội thảo trước đó được tổ chức định kì lần lượt vào các năm 1998, 2004, 2008, 2012, 2016, 2021, với mục đích nhằm thúc đẩy nghiên cứu, giảng dạy, trao đổi tri thức về Việt Nam học và góp phần giải quyết những vấn đề do thực tiễn đặt ra trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển đất nước.

Đến năm 2025, Hội thảo quốc tế Việt Nam học lần thứ 7 diễn ra với chủ đề Việt Nam: phát triển bền vững trong kỷ nguyên mới, thu hút nhiều học giả nước ngoài tham dự.

Phát biểu trong sự kiện, Tổng Bí thư Tô Lâm nói rằng: "Việt Nam không chỉ là đối tượng nghiên cứu, mà đã trở thành một đối tác trí tuệ của các nhà Việt Nam học. Chúng ta đã từng 6 lần hội thảo về đất nước con người Việt Nam và tôi nghĩ rằng chúng ta sẽ còn tiếp tục trong tương lai vì Việt Nam luôn là một trong những nguồn cảm hứng khoa học bất tận của các bạn."

Người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam cũng gửi lời cảm ơn các nhà khoa học, các học giả, các chuyên gia Việt Nam học "đã dành nhiều tâm huyết, nhiều năm tháng lao động nghiêm túc, trung thực, khách quan để nghiên cứu về Việt Nam".

"Các bạn không chỉ nghiên cứu 'Việt Nam là ai trong quá khứ', mà còn đang góp phần trả lời câu hỏi 'Việt Nam sẽ là ai trong tương lai'. Đó là một đóng góp vừa mang giá trị học thuật vừa mang giá trị chiến lược."

"Các công trình của quý vị không chỉ giúp thế giới hiểu chúng tôi đúng hơn, mà cũng giúp chính chúng tôi soi lại mình một cách thẳng thắn hơn. Trong quá trình hoạch định đường lối, chủ trương, chính sách phát triển đất nước, Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn lắng nghe các ý kiến phản biện khoa học độc lập, nghiêm túc, thiện chí. Những nghiên cứu có giá trị, giàu hàm lượng thực tiễn, tầm nhìn dài hạn đều là nguồn tham khảo quý báu cho chúng tôi trong xây dựng chiến lược phát triển đất nước," bài phát biểu có đoạn.

Ông Trần Văn Thọ, giáo sư danh dự của Đại học Waseda (Nhật Bản), người cũng là một khách mời tại ICVNS 2025 và đã gặp người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam hôm 26/10, viết trên Facebook cá nhân ca ngợi "chưa có tổng bí thư nào có phong cách cởi mở, cầu thị, hướng về tương lai" như ông Tô Lâm.

Giáo sư Trần Văn Thọ là một trong sáu người được đề nghị phát biểu 6-7 phút về chiến lược, chính sách phát triển, về đối ngoại của Việt Nam trong buổi gặp ông Tô Lâm hôm 26/10.

Trong khi đó, vị học giả thứ ba mà BBC trao đổi đánh giá rằng Hội thảo ICVNS 2025 phản ánh cuộc đấu tranh đang diễn ra giữa những người nỗ lực mở rộng tự do tư tưởng, thúc đẩy hòa giải dân tộc với những người vẫn cố duy trì sự kiểm soát ý thức hệ và nỗi sợ bất đồng.

"Vì vậy, đối với tôi, hội thảo này chẳng khác gì một vở kịch mà những mâu thuẫn giữa đạo diễn, nhà sản xuất và công an văn hóa đã lộ ra trước mặt các diễn viên và khán giả. Qua đó, sự kiện này trở thành một bức chân dung rõ nét về những căng thẳng chưa được hóa giải giữa tri thức, chính trị và quyền lực trong đời sống học thuật Việt Nam hiện nay."

"Cuối cùng, tôi tin rằng sự cởi mở không làm Việt Nam yếu đi. Ngược lại, trong thời kỳ 'vươn mình' này, một quốc gia dám đối diện với những câu hỏi khó, dám chấp nhận tranh luận trên nền tảng học thuật nghiêm túc, sẽ là một quốc gia tự tin, có bản lĩnh và có sức hấp dẫn đối với chính công dân mình lẫn bạn bè quốc tế.

"Nếu các hội nghị học thuật được tổ chức với tinh thần đó – ít trình diễn hơn, nhiều đối thoại hơn – thì chúng có thể trở thành những không gian gieo mầm cho ý tưởng mới, cho chính sách tốt hơn và cho một tương lai trong đó tri thức, ký ức và hòa giải cùng góp phần làm mạnh thêm đất nước," học giả này kết luận.