Tranh chấp Đá Hoài Ân - 'điểm nóng mới' ở Biển Đông

Những diễn biến gần đây giữa Việt Nam, Trung Quốc và Philippines đang đặt ra câu hỏi liệu một "điểm nóng mới" có sắp xuất hiện ở Biển Đông.

Mới đây, một tàu tuần tra của Hải quân Philippines gần bãi cạn Scarborough đang tranh chấp ở Biển Đông đã chạm trán với các hành động "hung hăng và không an toàn" của hai tàu Hải quân Trung Quốc vào đầu tuần này, quân đội Philippines thông báo vào ngày 8/5.

"Hành vi đe dọa và khiêu khích như vậy có thể dẫn đến hiểu lầm, làm leo thang căng thẳng và ảnh hưởng đến ổn định khu vực", Lực lượng Vũ trang Philippines cho biết trong một tuyên bố.

Việc tàu Trung Quốc và Philippines đụng độ nhau như vậy ở những khu vực tranh chấp trên Biển Đông không phải hiếm.

Tuy nhiên, việc hai quốc gia này cắm cờ trên Đá Hoài Ân vào tháng Tư, hành động sau đó đã gặp phải sự phản đối của Việt Nam, có thể tạo ra những xung lực mới cho những con sóng xung đột tại Biển Đông.

Vài tuần sau sự kiện cắm cờ của Trung Quốc, Mỹ tuyên bố cam kết đảm bảo an ninh cho các quốc gia đồng minh trong khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Đá Hoài Ân nằm tại cụm Thị Tứ thuộc quần đảo Trường Sa, khu vực mà Việt Nam gọi là huyện đảo Trường Sa và tuyên bố chủ quyền. Đảo Thị Tứ là một trong những thực thể nổi tự nhiên (không kể các đảo được bồi đắp nhân tạo) có diện tích lớn nhất Trường Sa.

Philippines kiểm soát Thị Tứ, nhưng một số bãi cạn trong cụm đảo này chưa có lực lượng thường trực của nước nào. Do đó, hành động "tuyên bố chủ quyền" có thể hiểu là Trung Quốc có thể đang hướng tới việc thiết lập sự đồn trú thường xuyên tại đây.

Trước đây vào năm 2017, Philippines từng có ý định xây dựng một khu trú ẩn cho ngư dân của mình trên một bãi cạn thuộc cụm Thị Tứ nhưng không thành do sự phản đối của Trung Quốc.

'Điểm nóng mới'

Theo tờ South China Morning Post (SCMP) của Hong Kong, một số nhà phân tích đánh giá việc Việt Nam lên tiếng phản đối sự kiện cắm cờ của Trung Quốc và Philippines ở Đá Hoài Ân có thể biến thực thể trở thành một "điểm nóng mới".

Ông Lucio Blanco Pitlo III, một nhà nghiên cứu tại tổ chức tư vấn Asia-Pacific Pathways to Progress Foundation có trụ sở tại Manila, Philippines, nhận định những tuyên bố chủ quyền mới đối với các thực thể tự nhiên ở vùng biển tranh chấp "chắc chắn sẽ trở thành các điểm nóng mới ở Biển Đông".

"Việc phủ nhận sự chiếm đóng hoặc kiểm soát các thực thể đó của các [quốc gia] đối thủ đã trở thành một phản xạ tự nhiên, dẫn tới một vòng xoáy tranh chấp mới ở những vùng nguy hiểm. Hà Nội đã bày tỏ lập trường của mình để tránh gây ấn tượng là ngầm đồng ý với các tuyên bố hoặc hành động của các bên tranh chấp khác" ông Pitlo nêu.

Tương tự, ông Abdul Rahman Yaacob, nhà nghiên cứu tại Chương trình Đông Nam Á của Viện Lowy, đánh giá rằng Đá Hoài Ân "có khả năng là một điểm nóng mới" nếu ba quốc gia, tức bao gồm cả Việt Nam, quyết định thiết lập sự hiện diện thường xuyên hơn bằng cách xây dựng các cơ sở hoặc triển khai quân đội ở đó.

"[Tuy nhiên, hiện tại] ít có khả năng nơi này trở thành một điểm nóng mới trong ngắn hạn và trung hạn," ông nói, đồng thời cho biết có khả năng cả ba nước đều đang khẳng định chủ quyền của mình nhưng tránh thực hiện các bước có thể làm leo thang căng thẳng.

Ngoài ra, ông Pitlo cho rằng cả Trung Quốc và Philippines đều sẽ coi trọng hơn tầm quan trọng của Đá Hoài Ân, vốn nằm gần đảo Thị Tứ do Philippines kiểm soát và Đá Xu Bi do Trung Quốc kiểm soát.

Gần đây, Việt Nam và Philippines đã có những bước gia tăng quan hệ quân sự, như chuyến thăm của Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. đến Việt Nam vào tháng 1/2024, hoặc cuộc tập huấn chung vào ngày 9/8/2024 và chuyến thăm của Bộ trưởng Quốc phòng Phan Văn Giang tới Philippines vào tháng 8/2024.

Dù vậy, có những ‎ý kiến nói rằng Trung Quốc đã và đang áp dụng phương pháp "chia để trị" để xử lý những xung đột ở Biển Đông, với Philippines và Việt Nam là hai đối tượng áp dụng khả thi.

Vào giữa tháng 12/2024, Cảnh sát biển Trung Quốc và Cảnh sát biển Việt Nam đã có cuộc họp công tác cấp cao lần thứ tám tại Hà Nội. Những cuộc trao đổi giữa hai bên từ đầu năm 2024 đã khắc họa sự hợp tác giữa hai bên như ''một hình mẫu thực thi pháp luật trên biển tại khu vực'', trang Thời báo Hoàn Cầu của nhà nước Trung Quốc dẫn lời một nguồn tin giấu tên.

Trang này cũng dẫn lời một chuyên gia khác, người cho rằng Philippines là một ví dụ hoàn toàn trái ngược với Việt Nam khi họ ''không hợp tác với Trung Quốc để cùng nhau duy trì an ninh hàng hải ở Biển Đông.''

Trong khi đó, vào tháng 10/2024, ông Malcolm Davis, chuyên gia phân tích cấp cao thuộc Viện Chính sách Chiến lược Úc (ASPI) nhận định rằng "Trung Quốc muốn kiểm soát toàn bộ Biển Đông, vì vậy bằng cách chia rẽ các quốc gia, họ sẽ 'chiến thắng mà không cần chiến đấu'," theo SCMP.

Việc Việt Nam và Philippines tập huấn chung vào tháng 8/2024 nói trên cũng được đánh giá là sẽ khiến Trung Quốc tăng cường chiến lược "chia để trị".

Vào tháng 5/2024, Đại sứ Philippines tại Mỹ Jose Romualdez đã viết về chiến lược chia để trị của Trung Quốc trên tờ Philippine Star.

Vị đại sứ cho rằng "chia để trị" là "câu thần chú mới" mà Trung Quốc sử dụng để gây chia rẽ trong Philippines lẫn trên trường quốc tế. Ông cũng kêu gọi mọi người đoàn kết, bác bỏ những thông tin sai lệch mà Trung Quốc lan truyền.

Hiện tại, Trung Quốc vẫn chưa chấp nhận cùng xây dựng Bộ quy tắc ứng xử trên Biển Đông (COC) – một cam kết mang tính rằng buộc hơn Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC).

Do tính chất chỉ là một tuyên bố chính trị mang tính khuyến khích, không có tính ràng buộc đối với các bên tham gia, DOC đã không phát huy tác dụng trong việc buộc các bên phải kiềm chế và tuân thủ các nguyên tắc, luật pháp quốc tế để tránh xảy ra va chạm trên thực địa cũng như căng thẳng về ngoại giao.

Quá trình xây dựng và tạo dựng đồng thuận đối với COC luôn gặp trắc trở, chủ yếu do Trung Quốc không sẵn sàng tham gia một cam kết mạnh với các nước yếu hơn, thứ có thể khiến họ bị "trói chân trói tay".

Nhà nghiên cứu Abdul Rahman Yaacob nói với SCMP rằng Trung Quốc thường khai thác sự khác biệt giữa các quốc gia Đông Nam Á có tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông, đặc biệt là trong các cuộc đàm phán COC.

Cũng cần làm rõ rằng trước đây Philippines từng đưa một nhóm người lên một bãi cạn tại cụm Thị Tứ và ở trên bãi cạn này khoảng bốn giờ trước khi rời đi. Lúc bấy giờ, Việt Nam đã lên tiếng.

Thời điểm đó, phó phát ngôn Bộ Ngoại giao Nguyễn Đức Thắng cho hay việc các bên đưa người lên thực thể thuộc chủ quyền của Việt Nam mà không được sự cho phép là hành vi xâm phạm chủ quyền.

"Việt Nam có đầy đủ cơ sở pháp lý và bằng chứng lịch sử khẳng định chủ quyền đối với quần đảo Trường Sa", ông Thắng tuyên bố trong họp báo ngày 28/3/2024, khi được hỏi về hoạt động của Trung Quốc và Philippines tại đá Sandy Cay thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam.

Theo ông Thắng, hành vi này còn làm phức tạp thêm tình hình, đi ngược lại Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) và nỗ lực của các nước trong việc đàm phán Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) hiện nay.

"Việt Nam yêu cầu các bên liên quan tôn trọng chủ quyền của Việt Nam đối với quần đảo Trường Sa, không có các hành động làm phức tạp tình hình, tuân thủ luật pháp quốc tế, nghiêm túc thực hiện DOC, cùng đóng góp vào việc duy trì hòa bình, ổn định ở Biển Đông", ông Thắng cho biết.

Nhân tố Mỹ

Trả lời câu hỏi của tờ The Straits Times trong một cuộc họp báo trực tuyến ngày 7/5, Tư lệnh Lục quân Mỹ khu vực Thái Bình Dương, Đại tướng Ronald Clark, khẳng định Mỹ sẽ "kề vai sát cánh" cùng Philippines trong tranh chấp chủ quyền với Bắc Kinh.

Tuy nhiên, ông Clark nhấn mạnh rằng mình không thể thay mặt chính phủ Philippines phát ngôn, cũng như không thể quyết định Manila sẽ có hành động gì.

"Từ trước đến nay, chúng tôi đã phối hợp rất chặt chẽ với họ – thực sự là làm việc hằng ngày – nhằm tạo điều kiện cho đối thoại, điều phối và khả năng phối hợp cần thiết cho việc tác chiến giữa quân đội Philippines và lực lượng của chúng tôi, để cùng nhau xử lý một số thách thức liên quan đến các tuyên bố chủ quyền đối với lãnh thổ của họ.

"Với tư cách là một đồng minh hiệp ước, chúng tôi kề vai sát cánh cùng nhau trong lúc họ vượt qua những thách thức không chỉ [liên quan] tới các thực thể ở Biển Đông nói riêng, mà cả lãnh thổ chủ quyền rộng lớn của họ nói chung," ông Clark nói thêm.

Trước đó, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ cũng đã khẳng định tăng cường quan hệ Mỹ-Philippines trong chuyến thăm Manila vào tháng 3/2025.

Vào tháng Tư vừa rồi, Mỹ và Philippines đã có đợt tập trận chung Balikatan - được đánh giá là hoạt động thể hiện mối liên minh quốc phòng sâu rộng hơn giữa hai quốc gia trong bối cảnh những hành động cải tạo của Trung Quốc ở Biển Đông ngày càng gia tăng.

Tuy nhiên, Việt Nam không hợp tác chặt chẽ với Mỹ về mặt quân sự như vậy.

Xung đột của Việt Nam với Trung Quốc ở Biển Đông cũng phần nào hiền hòa hơn khi Việt Nam chỉ phản ứng trên phương diện ngoại giao qua những tuyên bố của chính quyền.

Sự kiện lần này cũng tương tự. Việt Nam tuyên bố phản đối hành động cắm cờ của Philippines và Trung Quốc, đồng thời cho biết đã trao công hàm phản đối tới họ.

Trong khi đó, với sự hậu thuẫn của Mỹ, Philippines thường có những tuyên ngôn và hành động có thể nói là táo bạo hơn.

"Khi Trung Quốc nhìn vào Philippines, họ luôn thấy Hiệp ước phòng thủ tương hỗ với Mỹ, vì vậy Bắc Kinh hung hăng với Manila ở một mức độ nhất định," ông Raymond M. Powell, Giám đốc Dự án SeaLight thuộc Trung tâm Gordian Knot, nói với BBC News Tiếng Việt vào tháng 8/2024.

Từ năm 1997 đến 2021, Việt Nam đã phải hứng chịu 142 vụ việc Trung Quốc gây khó dễ ở Biển Đông, trong đó hơn 40% liên quan đến việc phô trương hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, theo một nghiên cứu viện Rand xuất bản năm 2022.

Hà Nội giữ im lặng trong một phần ba số vụ việc. Khi họ có đưa ra phản ứng, vào những thập niên 70 và 80, Việt Nam đã sử dụng biện pháp ngoại giao và sự hỗ trợ từ các cường quốc, đôi khi có cả hành động quân sự, trước khi bước vào một thập niên 90 yên ắng.

Tình hình bắt đầu thay đổi vào những năm 2000 khi Việt Nam ngày càng chuyển sang công khai hóa và đối đầu, song song với các nỗ lực ngoại giao, vẫn theo nghiên cứu trên.

Việt Nam đã từng có lần lựa chọn cách hành xử cứng rắn.

Trong vụ việc ngư dân Việt Nam bị tấn công hồi tháng 9/2024, Việt Nam đã lên án Trung Quốc một cách mạnh mẽ, thẳng thắn hơn.

Một ví dụ nổi bật hơn là vào năm 2014, khi Trung Quốc hạ đặt giàn khoan Hải Dương 981 gần quần đảo Hoàng Sa, tại khu vực mà Việt Nam cho biết là thuộc vùng đặc quyền kinh tế của mình.

Lúc bấy giờ, Việt Nam đã mời phóng viên báo đài, bao gồm cả phóng viên quốc tế, tới nơi xảy ra tranh chấp để đưa tin về vụ việc.

Sự đưa tin rầm rộ của báo chí đã góp phần thổi bùng làn sóng chống Trung Quốc tại Việt Nam, dẫn tới các cuộc biểu tình rộng khắp, trong đó có những nơi người biểu tình đập phá các nhà máy mà họ cho là của Trung Quốc.

Những năm gần đây, nhất là từ năm 2020 đến nay, Việt Nam chọn cách tiếp cận ngược lại, nhà phân tích Derek Grossman thuộc viện nghiên cứu Rand của Mỹ chia sẻ với tờ Nikkei Asia tháng 7/2024.