Thi thể vén màn bí ẩn 50 năm của lãnh tụ tôn giáo mất tích

Cảnh báo: Có chứa hình ảnh mà một số người có thể thấy khó chịu

Một nhà khoa học máy tính tại một trường đại học ở miền bắc nước Anh đang nghiên cứu hình ảnh một xác chết, cố gắng giải quyết bí ẩn đã ám ảnh Trung Đông gần 50 năm qua.

"Đây chính là hình ảnh hiện tại của ông ấy sao?" – Giáo sư Hassan Ugail, Đại học Bradford, hỏi với vẻ nghi ngờ.

Bức ảnh số hóa này ghi lại khuôn mặt đã bị phân hủy và sắp được chạy qua một thuật toán đặc biệt để phục vụ cuộc điều tra của BBC.

Bức ảnh gốc được chụp bởi một nhà báo, người đã nhìn thấy thi thể này trong một nhà xác bí mật ở thủ đô Libya vào năm 2011. Khi đó, ông được cho biết rằng đó có thể là giáo sĩ Musa al-Sadr, người mất tích ở Libya từ năm 1978.

Sự biến mất của ông Sadr làm dấy lên vô số thuyết âm mưu. Một số tin rằng ông đã bị giết, trong khi người khác khẳng định ông vẫn còn sống và bị giam giữ ở đâu đó tại Libya.

Đối với những người ủng hộ nhiệt thành, vụ mất tích này gây tò mò không kém vụ ám sát Tổng thống Mỹ John F. Kennedy năm 1963. Cuộc điều tra dài hơi của chúng tôi nhạy cảm đến mức tôi và nhóm BBC World Service từng bị giam giữ ở Libya trong vài ngày.

Cảm xúc dâng cao bởi ông Sadr được các tín đồ tôn kính - cả về danh tiếng chính trị, khi ông bênh vực cho cộng đồng Hồi giáo Shia ở Lebanon lúc bấy giờ đang bị gạt ra rìa, lẫn tư cách một nhà lãnh đạo tôn giáo trên một bình diện rộng lớn hơn.

Những người theo ông đã trao cho ông danh hiệu imam – một vinh dự khác thường dành cho một giáo sĩ Shia còn sống, để ghi nhận những đóng góp của ông đại diện cho cộng đồng Shia.

Sự biến mất bí ẩn của ông càng làm tăng thêm quyền lực cảm xúc của ông vì nó gợi nhớ đến số phận - theo nhánh lớn nhất của Hồi giáo Shia, được gọi là Twelver - của vị imam thứ 12 "ẩn dật", người đã biến mất vào thế kỷ thứ 9. Người Hồi giáo Twelver tin rằng vị imam thứ 12 không chết và sẽ trở lại vào ngày phán xét cuối cùng để mang lại công lý cho Trái Đất.

Người ta tin rằng sự biến mất của ông Sadr đã làm thay đổi số phận Trung Đông – khu vực bất ổn nhất thế giới về chính trị, tôn giáo và sắc tộc. Một số cho rằng vị giáo sĩ gốc Iran-Lebanon này, ngay trước khi biến mất vào đêm trước cuộc Cách mạng Iran, đang ở ngưỡng cửa sử dụng ảnh hưởng của mình để đưa Iran – và cả khu vực – theo hướng ôn hòa hơn.

Vì vậy, các nỗ lực của Đại học Bradford nhằm nhận dạng Sadr mang tính quyết định. Nhà báo đã chụp tấm ảnh này cho biết thi thể có chiều cao bất thường - ông Sadr được cho là cao 1,98m. Nhưng khuôn mặt hầu như không có đặc điểm nào có thể nhận dạng được.

Liệu chúng ta có thể giải đáp được bí ẩn này?

Tôi đến từ ngôi làng Yammouneh, trên vùng núi cao của Lebanon, nơi từ lâu người ta đã kể những câu chuyện về mùa đông khủng khiếp năm 1968, khi cộng đồng này bị một trận tuyết lở tàn phá, Musa al-Sadr đã lội qua lớp tuyết dày để đến giúp đỡ ngôi làng.

Sự ngưỡng mộ khi dân làng chia sẻ câu chuyện này ngày nay phản ánh mức độ thần thoại hóa về ông. Một người kể với tôi, nhắc đến ký ức của mình lúc bốn tuổi: "Nó giống như một giấc mơ... Ngài ấy bước đi trên tuyết, tất cả dân làng đều đi theo... Tôi đi theo ngài ấy chỉ để chạm vào áo choàng của vị Imam."

Trở lại năm 1968, ông Sadr chưa được biết đến nhiều ở một ngôi làng hẻo lánh như Yammouneh, nhưng ông đã dần dần gây dựng được danh tiếng trên toàn quốc. Đến cuối thập kỷ đó, ông đã trở thành một nhân vật quan trọng ở Lebanon, được biết đến với việc ủng hộ đối thoại liên tôn giáo và đoàn kết dân tộc.

Địa vị của ông được phản ánh qua danh hiệu "imam" mà các tín đồ ban tặng. Năm 1974, ông Sadr khởi xướng Phong trào Người Nghèo khó, một tổ chức xã hội và chính trị kêu gọi đại diện theo tỷ lệ cho người Shia và giải phóng xã hội và kinh tế cho người nghèo, bất kể tôn giáo của họ. Ông quyết tâm tránh xa chủ nghĩa giáo phái đến mức thậm chí còn thuyết giảng tại các nhà thờ Kitô giáo.

Ngày 25/8/1978, ông Sadr bay tới Libya và được mời gặp nhà lãnh đạo đất nước lúc bấy giờ là Đại tá Muammar Gaddafi.

Ba năm trước đó, Lebanon đã rơi vào nội chiến. Các chiến binh Palestine đã tham gia vào cuộc xung đột giáo phái, trong đó có nhiều người đóng quân ở miền nam Lebanon, nơi hầu hết những người ủng hộ Sadr sinh sống. Người Palestine đã bắt đầu giao tranh với Israel qua biên giới, và ông Sadr muốn Gaddafi, người ủng hộ Palestine, can thiệp để bảo vệ an toàn cho thường dân Lebanon.

Vào ngày 31/8, sau sáu ngày chờ đợi cuộc gặp với Gaddafi, ông Sadr được nhìn thấy đang được đưa khỏi một khách sạn ở Tripoli bằng một chiếc xe của chính phủ Libya.

Người ta không bao giờ nhìn thấy ông nữa.

Lực lượng an ninh của Gaddafi sau đó nói rằng ông đã rời đi để tới Rome, mặc dù điều này đã được chứng minh là sai sau các cuộc điều tra sau đó.

Không có báo chí độc lập ở Libya dưới thời Gaddafi. Nhưng vào năm 2011, khi người dân Libya nổi dậy chống lại ông ta trong Mùa xuân Ả Rập, cánh cửa của sự liêm chính đã hé mở.

Kassem Hamadé, một phóng viên người Thụy Điển gốc Lebanon đưa tin về cuộc nổi dậy, đã được kể về một nhà xác bí mật ở Tripoli mà theo một nguồn tin, có thể chứa hài cốt của ông Sadr.

Có 17 thi thể được đông lạnh trong căn phòng mà ông được cho xem - một là của một đứa trẻ, số còn lại đều là đàn ông trưởng thành. Ông Kassem được cho biết các thi thể này đã chết khoảng ba thập kỷ - điều này phù hợp với dòng thời gian của Sadr. Chỉ có một thi thể giống ông Sadr.

Ông Kassem kể với tôi: "Khi [nhân viên nhà xác] mở ngăn kéo này ra, anh ta cho thấy các thi thể, và có hai điều gây chú ý với tôi ngay lập tức."

Đầu tiên, ông Kassem cho biết, khuôn mặt, màu da và tóc của thi thể vẫn giống ông Sadr, bất chấp thời gian.

Và thứ hai, ông nói, người đó đã bị hành quyết.

Hoặc ít nhất đó là giả định của ông Kassem, dựa trên hộp sọ. Có vẻ như nó đã bị một cú đánh mạnh vào trán hoặc bị một viên đạn xuyên qua phía trên mắt trái.

Nhưng làm sao chúng ta có thể biết chắc đây có phải là Sadr không?

Vì vậy, chúng tôi đã mang bức ảnh ông Kassem chụp tại nhà xác đến một nhóm nghiên cứu tại Đại học Bradford, nơi đã phát triển một thuật toán độc đáo có tên là Nhận dạng Khuôn mặt Sâu trong 20 năm qua. Thuật toán này xác định những điểm tương đồng phức tạp giữa các bức ảnh và đã được chứng minh là cực kỳ đáng tin cậy trong các thử nghiệm, ngay cả trên những hình ảnh không hoàn hảo.

Giáo sư Ugail, người dẫn đầu nhóm nghiên cứu, đã đồng ý so sánh hình ảnh từ nhà xác với bốn bức ảnh của ông Sadr ở các giai đoạn khác nhau trong cuộc đời. Phần mềm sau đó sẽ chấm điểm tổng thể trên thang điểm 100 cho hình ảnh từ nhà xác - điểm càng cao thì khả năng đó là cùng một người hoặc là một thành viên trong gia đình càng cao.

Nếu hình ảnh có điểm dưới 50, người đó có thể không liên quan tới Sadr. Từ 60 đến 70 có nghĩa là người đó là ông Sadr hoặc một người họ hàng gần. Từ 70 trở lên sẽ là trùng khớp trực tiếp.

Bức ảnh có điểm trong khoảng 60 - thì "khả năng cao" đó là ông Sadr, Giáo sư Ugail nói với chúng tôi.

Để kiểm tra kết luận này, vị giáo sư đã sử dụng cùng một thuật toán để so sánh bức ảnh với sáu thành viên trong gia đình Sadr, sau đó so sánh với 100 bức ảnh ngẫu nhiên của những người đàn ông Trung Đông, tất cả đều giống ông theo một cách nào đó.

Ảnh gia đình đạt điểm cao hơn nhiều so với ảnh các khuôn mặt ngẫu nhiên. Tuy nhiên, kết quả tốt nhất vẫn là so sánh giữa ảnh chụp tại nhà xác và ảnh chụp Sadr lúc còn sống.

Điều này cho thấy khả năng rất cao là Kassem đã nhìn thấy thi thể của Sadr. Và việc Kassem tìm thấy thi thể với hộp sọ bị hư hại cho thấy, rất có thể, ông Sadr đã bị giết.

Vào tháng 3/2023, khoảng bốn năm sau lần đầu tiên tôi nhìn thấy bức ảnh của Kassem, chúng tôi đã có thể đến Libya để nói chuyện với những người có thể là nhân chứng và tự mình tìm kiếm thi thể. Chúng tôi luôn biết câu chuyện này khá nhạy cảm, nhưng dù vậy, chúng tôi vẫn bất ngờ trước phản ứng của Libya.

Chúng tôi đang ở ngày thứ hai của chuyến công tác tại Tripoli, tìm kiếm nhà xác bí mật. Kassem, người đi cùng đoàn làm phim BBC, không thể nhớ tên khu vực ông đã đến vào năm 2011, ngoại trừ việc nó nằm gần một bệnh viện.

Chúng tôi được cho biết có một bệnh viện ở trong phạm vi có thể đi bộ tới nên đã đi tìm.

Đột nhiên, Kassem nói: "Chính là nó. Tôi chắc chắn về điều đó. Đây chính là tòa nhà chứa nhà xác."

Cảnh cuối cùng chúng tôi có thể quay là phần bên ngoài của tòa nhà. Chúng tôi đã xin phép quay bên trong, nhưng giấy phép đã bị hủy. Ngày hôm sau, một nhóm người đàn ông không rõ danh tính - sau này chúng tôi mới biết là sĩ quan tình báo Libya - đã bắt giữ chúng tôi mà không giải thích lý do.

Chúng tôi bị đưa đến một nhà tù do tình báo Libya quản lý, nơi chúng tôi bị biệt giam và bị buộc tội làm gián điệp. Chúng tôi bị bịt mắt, bị thẩm vấn liên tục, và bị bảo rằng không ai có thể giúp chúng tôi. Những kẻ bắt giữ nói rằng chúng tôi sẽ bị giam giữ ở đó hàng thập kỷ.

Chúng tôi đã trải qua sáu ngày bị giam giữ đầy đau đớn. Cuối cùng, dưới áp lực của BBC và chính phủ Anh, chúng tôi đã được thả và bị trục xuất.

Thật khó chịu khi cảm thấy mình đã trở thành một phần của câu chuyện này. Libya vẫn bị chia cắt thành hai chính quyền đối địch cùng các lực lượng dân quân cạnh tranh, và các nhân viên nhà tù đã ám chỉ rằng tình báo Libya đang được điều hành bởi những người trung thành với Gaddafi trước đây, những người không muốn BBC điều tra vụ mất tích của ông Sadr.

Một số người từ lâu đã tin rằng ông Sadr đã bị sát hại.

Tiến sĩ Hussein Kenaan, trước đây là một học giả người Lebanon làm việc tại Hoa Kỳ, cho biết ông đã đến thăm Bộ Ngoại giao ở Washington vào tuần ông Sadr mất tích năm 1978 và được cho biết họ đã nhận được một báo cáo rằng ông đã bị giết.

Lời kể này được cựu Bộ trưởng Tư pháp Libya - Mustafa Abdel Jalil - ủng hộ khi ông nói với Kassem vào năm 2011: "Ngày thứ hai hoặc thứ ba, họ làm giả giấy tờ của ông ấy, rằng ông ấy sẽ đến Ý. Và họ đã giết ông ấy trong các nhà tù Libya."

Ông nói thêm: "Gaddafi là người có tiếng nói đầu tiên và cuối cùng trong mọi quyết định."

Vậy nếu Gaddafi đã ra lệnh giết Sadr, thì tại sao?

Theo chuyên gia về Iran Andrew Cooper, một giả thuyết là Gaddafi đã chịu ảnh hưởng của những người theo đường lối cứng rắn của Iran, lo ngại rằng ông Sadr sắp cản trở mục tiêu của họ trong cuộc Cách mạng Iran.

Ông Sadr ủng hộ nhiều nhà cách mạng Iran muốn chấm dứt chế độ của vua Shah Mohammad Reza Pahlavi lúc bấy giờ. Tuy nhiên, quan điểm ôn hòa của ông về Iran lại rất khác biệt với tư tưởng của những nhà cách mạng Hồi giáo cứng rắn, khiến họ không ưa, thậm chí còn phẫn nộ.

Theo Cooper, một tuần trước khi mất tích, Sadr đã viết thư cho Shah đề nghị giúp đỡ.

Cooper đã phỏng vấn Parviz Sabeti, cựu giám đốc phản gián của lực lượng cảnh sát mật vụ dưới thời Shah, trong quá trình nghiên cứu tiểu sử của ông Shah. Sabeti nói với Cooper rằng bức thư của ông Sadr đề nghị giúp đỡ làm suy yếu quyền lực của những người Hồi giáo cứng rắn bằng cách nỗ lực đưa ra những thay đổi chính sách có thể thu hút các thành phần ôn hòa hơn trong phe đối lập.

Một cựu đại sứ Lebanon tại Iran đã xác nhận sự tồn tại của bức thư của Sadr. Ông Khalil al-Khalil nói với chúng tôi rằng ông được biết bức thư này yêu cầu tổ chức một cuộc gặp với Shah dự kiến ​​diễn ra vào ngày 7/9/1978.

Ông Cooper tin rằng thông tin này đã bị rò rỉ cho những người cách mạng cứng rắn ở Iran.

Nhưng người Iran không phải là những người duy nhất muốn Sadr chết.

Gaddafi đã hỗ trợ quân sự cho các chiến binh Palestine tấn công Israel từ miền nam Lebanon - và trong các cuộc trả lời phỏng vấn hồi đó, Sadr đã giải thích những nỗ lực của ông nhằm tìm kiếm giải pháp với Tổ chức Giải phóng Palestine [PLO].

PLO có thể đã tin rằng Sadr - do lo sợ PLO đang gây nguy hiểm cho người dân Lebanon - đã thuyết phục Gaddafi kiềm chế họ.

Trong khi nhiều người tin Sadr đã chết, những người khác vẫn khăng khăng rằng ông vẫn còn sống.

Trong số đó có tổ chức do Sadr thành lập vào những năm 1970, hiện là một đảng chính trị hùng mạnh của người Shia ở Lebanon có tên là Amal.

Người đứng đầu Amal - và là Chủ tịch Quốc hội Nabih Berri - khẳng định không có bằng chứng nào cho thấy ông Sadr, người nếu còn sống thì hiện đã 97 tuổi, đã qua đời. Tuy nhiên, từng có một cơ hội để chứng minh liệu ông đã chết hay chưa.

Trở lại năm 2011, khi Kassem đến thăm nhà xác bí mật, ông không chỉ chụp ảnh thi thể.

Ông cũng đã lấy được một số nang tóc, với mục đích sử dụng chúng trong xét nghiệm ADN. Ông đã đưa chúng cho các quan chức cấp cao trong văn phòng của Berri để họ phân tích.

Việc so sánh với một thành viên trong gia tộc Sadr sẽ chứng minh chắc chắn liệu thi thể đó có phải là của Musa al-Sadr hay không. Tuy nhiên, văn phòng của Berri không bao giờ liên lạc lại với Kassem.

Thẩm phán Hassan al-Shami, một trong những quan chức được chính phủ Lebanon bổ nhiệm để điều tra vụ mất tích của Sadr, cho biết Amal đã nói với ông rằng mẫu nang tóc bị mất do "lỗi kỹ thuật".

Chúng tôi đã chia sẻ kết quả nhận dạng khuôn mặt cho con trai của Sadr là Sayyed Sadreddine Sadr. Ông này đã đưa một quan chức cấp cao của Ama là Hajj Samih Haidous và Thẩm phán al-Shami đến dự cuộc họp của chúng tôi.

Tất cả họ đều nói rằng họ không tin vào phát hiện của chúng tôi.

Ông Sadreddine nói khi xem hình dạng thi thể trong ảnh thì "rõ ràng" đó không phải là cha của mình. Ông nói thêm rằng điều đó cũng "mâu thuẫn với thông tin chúng tôi có sau thời điểm ấy [năm 2011, năm bức ảnh được chụp]", rằng ông vẫn còn sống và đang bị giam giữ tại một nhà tù ở Libya.

BBC không tìm thấy bằng chứng nào chứng minh cho quan điểm này.

Nhưng qua quá trình điều tra, chúng tôi nhận thấy niềm tin ông Sadr vẫn còn sống có sức mạnh to lớn, là một tín điều thống nhất đối với nhiều người Shia ở Lebanon. Cứ đến ngày 31/8 hàng năm, Amal lại kỷ niệm ngày mất của ông.

Chúng tôi đã nhiều lần tiếp cận văn phòng của Berri để phỏng vấn và yêu cầu bình luận về những phát hiện của chúng tôi. Nhưng văn phòng không trả lời.

BBC cũng đã yêu cầu chính quyền Libya bình luận về cuộc điều tra của chúng tôi và giải thích lý do tại sao nhóm phóng viên BBC bị cơ quan tình báo Libya bắt giữ. Chúng tôi đã không nhận được phản hồi.