'James Garfield đã có thể là một người phi thường': Vụ ám sát bi thảm tổng thống Hoa Kỳ bị lãng quên

Vào cuối thế kỷ 19, Tổng thống James Garfield đã hứa hẹn sẽ mang lại tiến bộ và cải cách - nhưng chỉ bốn tháng sau lễ nhậm chức, ông bị ám sát.

Loạt phim tài liệu mới Death by Lightning (tạm dịch: Cái chết dưới lưỡi tầm sét) khám phá cuộc đời và di sản của ông.

Năm 1880, nước Mỹ đứng trước ngã rẽ lịch sử.

Liệu những người từng bị nô dịch có được hưởng đầy đủ các quyền công dân?

Liệu hệ thống "bảo trợ chính trị" - việc phân bổ các chức vụ trong chính phủ liên bang cho những người trung thành với đảng thay vì cho những ứng viên có năng lực nhất - có thể được cải tổ hay không?

Tại Đại hội toàn quốc của Đảng Cộng hòa vào tháng 6/1880, James Garfield đã đề cập đến những câu hỏi này, kêu gọi quốc gia hãy thực hiện những lời hứa với mọi người dân.

Khi nghe bài phát biểu hùng hồn của ông, hàng trăm đại biểu đã đứng dậy hoan hô vang dội, rồi nhất loạt yêu cầu nghị sĩ đến từ bang Ohio này trở thành ứng cử viên tổng thống của họ.

Garfield đã cố từ chối sự đề cử của đảng mình.

Ông khẳng định mình không có khát vọng trở thành tổng thống.

Nhưng làn sóng ủng hộ dành cho Garfield - người đã vươn lên từ nghèo khó để bước vào chính trường quốc gia, giống như Abraham Lincoln và từng thể hiện lòng dũng cảm và tài năng khi chỉ huy quân Liên bang trong cuộc Nội chiến - là không thể ngăn cản.

Tháng 11/1880, ông được bầu làm tổng thống thứ 20 của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ.

Điều xảy ra tiếp theo là một trong những chương bi thảm nhất trong biên niên sử tổng thống Mỹ: bị bắn chỉ bốn tháng sau lễ nhậm chức, Garfield cuối cùng đã qua đời vì nhiễm trùng huyết.

Trong cuốn sách bán chạy nhất của mình về Garfield, Destiny of the Republic: A Tale of Madness, Medicine, and the Murder of a President (tạm dịch: Số phận của nền Cộng hòa: Câu chuyện về sự điên loạn, y học và vụ ám sát một tổng thống), tác giả Candice Millard kể lại câu chuyện một cách xuất sắc.

Cuốn sách đoạt giải này cũng là cơ sở cho bộ phim tài liệu hai phần The Murder of a President (Vụ ám sát một tổng thống), được phát sóng tại Mỹ trên kênh PBS vào năm 2016.

Đối mặt với câu hỏi 'giá như' lớn trong lịch sử nước Mỹ

Giờ đây, Netflix trình chiếu một phiên bản chuyển thể đầy tham vọng và xa hoa từ tác phẩm của Millard.

Death by Lightning, một bộ phim bốn phần, được viết bởi Michael Makowsky với sự tham gia của Michael Shannon trong vai James Garfield và Matthew Macfadyen trong vai người đã ám sát ông, Charles Guiteau.

Người xem có thể rút ra điều gì từ bộ phim?

"Tôi hy vọng đây là lời nhắc rằng bạn không cần một sự kiện lớn để thay đổi dòng chảy lịch sử," Millard chia sẻ với BBC.

"Trong trường hợp này, sự kết hợp giữa sự điên loạn của một người và sự thiếu hiểu biết cùng tham vọng hẹp hòi của người khác đã tàn phá cả một quốc gia."

Rất lâu trước khi bắn Garfield, Guiteau đã thể hiện những dấu hiệu tâm thần bất ổn, nhưng ông ta chưa bao giờ được điều trị hay cách ly trong thời đại y học tâm thần còn sơ khai đó.

Còn về vị bác sĩ kiêu ngạo, người khăng khăng giám sát việc chăm sóc tổng thống sau khi ông bị bắn, bác sĩ Wilfred Bliss đã chế giễu phương pháp khử trùng mới nhất, sử dụng dụng cụ không tiệt trùng và thậm chí dùng ngón tay trần để dò lỗ gần cột sống Garfield.

Người ta có thể đổ lỗi cho Bliss về cái chết của tổng thống, như Millard đã mô tả một cách chi tiết và đầy đau đớn.

Biên kịch Makowsky tình cờ mua cuốn Destiny of the Republic của Millard trong một chương trình khuyến mại, mang về nhà và đọc liền một mạch.

Ngay lập tức, ông hình dung ra một bộ phim truyền hình.

"Tôi đã gọi điện cho tác giả, lúc đầu bà ấy từ chối," ông kể với BBC.

"Tôi phải thuyết phục bà ấy tin tưởng giao dự án này cho tôi."

Makowsky có thể dựa vào kinh nghiệm trước đây trong việc chuyển thể các sự kiện có thật.

Một bộ phim về những tội phạm có thật ông viết cho HBO, Bad Education (tạm dịch: Giáo dục tồi) – kể về giám đốc trường học tham ô Frank Tassone, từ quê hương Roslyn, New York – đã giành giải Emmy năm 2019.

Việc kể câu chuyện của Garfield có nghĩa là đối mặt với một câu hỏi lịch sử dai dẳng: giá như vị tổng thống đầy triển vọng này không bị kẻ ám sát nhắm tới, ông có thể đã đạt được gì?

"Ông ấy có thể đã trở thành một trong những tổng thống xuất sắc nhất của chúng ta. Ông ấy sở hữu trí tuệ phi thường.

"Trên thực tế, việc ông ấy chỉ được nhắc đến hời hợt trong lịch sử thật là một bi kịch," Makowsky nói.

Nhiệm vụ then chốt của Makowsky là sàng lọc những phân tích chi tiết trong cuốn sách của Millard về vụ ám sát và xây dựng một câu chuyện hấp dẫn khán giả truyền hình.

Destiny of the Republic bao gồm các phần về chia rẽ trong Đảng Cộng hòa, các chất khử trùng mà bác sĩ người Anh Joseph Lister ưa dùng, và phát minh máy dò kim loại sớm của Alexander Graham Bell, sau này được dùng để tìm viên đạn trong cơ thể Garfield.

Makowsky chọn tập trung vào hành trình đối lập của Garfield và Guiteau.

"Cả hai người đều rất quan tâm đến việc trở nên nổi tiếng," ông Makowsky nói.

"Một người đưa mình lên vị trí cao nhất trong nước, trong khi người kia tìm kiếm sự vĩ đại nhưng không bao giờ đạt được."

Động cơ của kẻ giết người

Guiteau thất bại nhiều lần trong vai trò luật sư, nhà báo và mục sư Tin Lành.

Ông ta thậm chí thất bại ở cộng đồng theo chủ nghĩa yêu đương tự do mà ông ta tham gia; không phụ nữ nào muốn gần gũi với ông, theo lời kể của tác giả Millard.

Tuy nhiên, ông luôn tin rằng Chúa định sẵn cho mình một sứ mệnh vĩ đại.

Guiteau trở nên ám ảnh với Garfield sau khi nghị sĩ này được đề cử một cách bất ngờ và đến New York vào mùa hè năm 1880, quyết tâm đóng vai trò quan trọng giúp Garfield thắng cử tổng thống.

Ông quấy rối nhân viên văn phòng chiến dịch của Garfield ở New York cho đến khi được phép phát biểu một bài nói dài dòng để ủng hộ ứng cử viên.

Garfield công khai phản đối hệ thống "bảo trợ chính trị", tức là việc phân bổ các chức vụ béo bở cho những người ủng hộ, nhưng Guiteau lại tin tưởng mạnh mẽ hệ thống nào.

Ông ta kỳ vọng rằng, đổi lại cho sự ủng hộ của mình, Garfield khi trở thành tổng thống sẽ trao cho ông một chức vụ quan trọng. Đại sứ tại Pháp là ưu tiên số một của ông ta.

Người đàn ông ảo tưởng này đến Washington, xuất hiện tại Nhà Trắng mỗi ngày cùng đám đông những người cũng nằng nặc kiếm một vị trí trong chính phủ.

Guiteau thậm chí một lần đối mặt trực tiếp với thần tượng trong văn phòng tổng thống, trao cho Garfield một bản sao bài diễn văn ủng hộ của mình, với dòng chữ "Lãnh sự quán tại Paris" được viết nguệch ngoạc trên đó, cùng một mũi tên nối các chữ này với tên mình.

Trong khi đó, Garfield theo đuổi một chương trình nghị sự đầy tham vọng trong nhiệm kỳ tổng thống, bao gồm: nâng cấp Hải quân Mỹ, mở rộng thương mại với Mỹ Latinh, và thúc đẩy quyền công dân.

Ông bổ nhiệm Frederick Douglass, nhà cải cách xã hội từng là nô lệ, làm người ghi chép tài sản ở Quận Columbia, trở thành người Mỹ gốc Phi đầu tiên giữ một chức vụ liên bang quan trọng.

Đồng thời, Garfield còn phải đối mặt với Roscoe Conkling, thượng nghị sĩ Đảng Cộng hòa từ New York, có thể coi là chính trị gia quyền lực nhất nước nhờ kiểm soát gián tiếp các khoản thu hải quan béo bở tại cảng New York.

Conkling không ưa khuynh hướng tiến bộ của Garfield và phản đối việc ông chống lại hệ thống bảo trợ chính trị.

Ông đã ép ứng cử viên Garfield chấp nhận cộng sự của mình, Chester A. Arthur, làm phó tổng thống.

Giờ đây, Conkling tìm cách ngăn chặn các lựa chọn thành viên Nội các của Garfield.

Sau khi cách cư xử kỳ quặc và những cơn bộc phát thất thường khiến Guiteau bị cấm vào Nhà Trắng, ông bắt đầu xuất hiện tại văn phòng Ngoại trưởng James Blaine.

Một ngày nọ, ông trực tiếp cầu xin Blaine, chỉ để nhận được câu trả lời dứt khoát rằng ông ta sẽ không bao giờ được trao một chức vụ nào trong chính quyền của Garfield.

Không có tiền bạc hay triển vọng gì, Guiteau rút về nhà trọ tồi tàn của mình.

Tại đây, nằm dài trên giường, ông ta trải qua điều mà sau này ông gọi là một cảm hứng thiêng liêng:

Garfield không phải là một Đảng viên Cộng hòa "chân chính", không giống như phó tổng thống của ông.

Trong trạng thái ảo tưởng này, Guiteau kết luận rằng chỉ có mình ông ta mới có thể giết Garfield và đưa Arthur lên làm lãnh đạo quốc gia.

Thật không may, tổng thống không khó để nhắm tới.

Ông đi lại mọi nơi mà không có bảo vệ, mặc dù chỉ 16 năm trước, John Wilkes Booth đã ám sát Tổng thống Abraham Lincoln.

"Không thể đề phòng một vụ ám sát, cũng như không thể tránh được cái chết do sét đánh," Garfield viết trong một bức thư, "và tốt nhất là đừng lo lắng về cả hai."

Sau vài ngày theo dõi Garfield, Guiteau đã bắn ông tại ga đường sắt Baltimore và Potomac ở Maryland vào ngày 2/7/1881.

Cụm từ của Garfield, "death by lightning" (cái chết do sét đánh), đã ám ảnh Makowsky, và ông chọn nó làm tựa đề.

Ông hợp tác với đạo diễn Matt Ross trong việc chọn diễn viên, và cảm thấy may mắn khi tuyển được Michael Shannon cho vai Garfield và Matthew Macfadyen cho vai Guiteau, người vừa hoàn thành vai diễn đình đám - kẻ mưu mô bất hạnh Tom Wambsgans - trong bộ phim Succession (tạm dịch: Kế nghiệp).

"Hơn cả mong đợi của chúng tôi khi nói về việc tuyển diễn viên," ông Makowsky nói.

Sau khi đến thăm bối cảnh quay tại Hungary, tác giả Millard đồng ý.

"Michael Shannon đã thể hiện xuất sắc trí tuệ và phẩm giá của Garfield, nhưng đặc biệt là lòng chính trực của ông, điều mà tôi thực sự quan tâm," bà chia sẻ.

"Còn Matthew Macfadyen, người mà tôi đã theo dõi và ngưỡng mộ qua nhiều vai diễn, thật sự trở thành Charles Guiteau, với tất cả sự kỳ quặc, ảo tưởng và điên loạn đau lòng của ông ta."

Một số phần trong kịch bản của ông Makowsky bám sát lịch sử; ở những chỗ khác, ông cho phép mình tự do sáng tạo.

Cuộc gặp duy nhất của Guiteau với tổng thống tại Nhà Trắng thực tế có lẽ ngắn gọn và trang trọng, nhưng trong tưởng tượng của Makowsky, người đàn ông mất trí này có cơ hội bày tỏ tất cả những khao khát tuyệt vọng của mình với Garfield.

Và diễn viên Macfadyen đã có một phân đoạn nhập vai đầy sức mạnh.

"Tôi là người của ông," - Macfadyen trong vai Guiteau nói, giọng run rẩy, ánh mắt đầy cảm xúc.

"Hãy giúp tôi thành công như ông. Mở cánh cửa… Tôi van ông. Hãy cho tôi biết làm thế nào để trở nên vĩ đại như ông."

Makowsky hy vọng khán giả sẽ cảm thông với Guiteau dù ông ta đã gây ra tội ác tày đình và bị treo cổ vào 30/6/1882.

"Thật dễ dàng để coi ông ta là một kẻ vô giá trị," nhà biên kịch nói.

"Nhưng sự cô lập cực đoan mà ông ta trải qua trong xã hội, việc liên tục vì từ chối, rõ ràng đã làm ông ta tổn thương, và không có cơ chế nào để giúp đỡ ông. Cuối cùng, đất nước này đã trả giá cho điều đó."

Di sản của Garfield

Garfield tội nghiệp phải chịu nỗi đau, các cơn sốt và khó chịu liên tục dưới sự chăm sóc thảm họa của Bliss. Ông bắt đầu tự hỏi, khi cái chết cận kề, tương lai sẽ ra sao.

Như Millard kể lại, ông đã hỏi một người bạn:

"Bạn có nghĩ tên tôi sẽ có một chỗ trong lịch sử loài người không?"

Garfield thực sự đã tạo ra sự khác biệt.

Nỗi đau buồn toàn quốc trước vụ ám sát ông, khi mới 49 tuổi, đã thúc đẩy yêu cầu cải cách dịch vụ công.

Công chúng nhận ra rằng cơn thịnh nộ của Guiteau – dù được nuôi dưỡng bởi những ảo tưởng của ông ta – bắt đầu khi ông bị từ chối một công việc mà ông tin mình xứng đáng được nhận.

Còn Arthur, giờ là tổng thống và đang tiếc thương người tiền nhiệm năng lực và được yêu mến, từ bỏ hệ thống "bảo trợ chính trị" tham nhũng từng nâng ông lên.

Khi Quốc hội thông qua Đạo luật Pendleton năm 1883, đặt ra các tiêu chuẩn bổ nhiệm các vị trí trong chính quyền liên bang dựa trên năng lực, Arthur đã ký ban hành thành luật.

"Điều này đánh dấu sự chuyên nghiệp hóa bộ máy quan liêu liên bang, đảm bảo rằng các tương tác của người Mỹ với chính phủ sẽ không bị chi phối bởi quan điểm chính trị cá nhân," theo CW Goodyear, tác giả tiểu sử President Garfield: From Radical to Unifier (tạm dịch: Tổng thống Garfield: Từ nhà cấp tiến đến người hòa giải).

"Kể từ đó, những thành quả mà nó mang lại ở các thế hệ sau là vô cùng to lớn."

Death by Lightning hiện đang được phát sóng trên Netflix