Nhờ Trung Quốc giúp, quân đội Myanmar tái chiếm nhiều vùng lãnh thổ

Sau nhiều tháng giao tranh ác liệt vào năm ngoái, lực lượng nổi dậy cuối cùng đã giành được quyền kiểm soát thị trấn Kyaukme - nằm trên tuyến đường thương mại chính từ biên giới Trung Quốc đến các khu vực còn lại của Myanmar.

Kyaukme nằm trên tuyến đường cao tốc châu Á số 14, từng được biết đến nhiều hơn với tên gọi "Đường Burma" trong Thế chiến II, và việc thị trấn này rơi vào tay Quân đội Giải phóng Dân tộc Ta'ang (TNLA) được nhiều người xem là một chiến thắng mang tính bước ngoặt cho phe đối lập.

Điều đó cho thấy tinh thần của chính quyền quân sự - lực lượng đã nắm quyền vào năm 2021 - có thể đang suy sụp.

Thế nhưng trong tháng này, chính quyền quân sự chỉ mất ba tuần để chiếm lại Kyaukme.

Số phận thăng trầm của thị trấn nhỏ nằm trên đồi này là minh chứng rõ ràng cho thấy cán cân quân sự ở Myanmar hiện đã nghiêng hẳn về phía chính quyền quân sự.

Kyaukme đã phải trả giá đắt. Khi TNLA còn nắm kiểm soát, lực lượng quân đội Myanmar đã tiến hành không kích hằng ngày khiến phần lớn thị trấn bị san phẳng.

Không quân đã thả những quả bom nặng 500 pound (khoảng 226kg), trong khi pháo binh và thiết bị bay không người lái (drone) tấn công các vị trí của lực lượng nổi dậy ở bên ngoài thị trấn.

Phần lớn người dân đã chạy trốn, nhưng một số đã bắt đầu quay về sau khi quân chính phủ tái chiếm khu vực thành công.

"Giao tranh dữ dội diễn ra hằng ngày ở Kyaukme và Hsipaw," người phát ngôn của TNLA, ông Tar Parn La, nói với BBC hồi đầu tháng.

"Năm nay, quân đội chính phủ có nhiều binh lính hơn, nhiều vũ khí hạng nặng hơn và sức mạnh không quân lớn hơn. Chúng tôi đang cố gắng hết sức để bảo vệ Hsipaw."

Kể từ sau cuộc phỏng vấn đó, lực lượng của chính quyền quân sự đã giành lại được Hsipaw - thị trấn cuối cùng từng bị TNLA chiếm giữ hồi năm ngoái - qua đó khôi phục quyền kiểm soát của họ đối với con đường dẫn đến biên giới Trung Quốc.

Các thị trấn này thất thủ chủ yếu vì Trung Quốc đã ngả hẳn về phe chính quyền quân sự. Bắc Kinh cũng đã ủng hộ kế hoạch chính quyền quân sự tổ chức một cuộc bầu cử vào tháng 12.

Kế hoạch này bị lên án rộng rãi vì loại trừ đảng Liên đoàn Quốc gia vì Dân chủ (NLD) của bà Aung San Suu Kyi - lực lượng đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử trước đó nhưng chính phủ này bị lật đổ trong cuộc đảo chính - và vì phần lớn lãnh thổ Myanmar hiện đang chìm trong nội chiến.

Đó là lý do quân đội Myanmar hiện đang tìm cách giành lại các vùng lãnh thổ đã mất càng nhiều càng tốt, nhằm đảm bảo có thể tổ chức bầu cử ở những khu vực đó.

Năm nay, họ đạt được nhiều thành công hơn do đã rút được kinh nghiệm từ những thất bại trước, đồng thời nắm trong tay công nghệ mới và có tính sát thương hơn.

Đặc biệt, quân đội chính phủ đã đáp trả lợi thế ban đầu của phe đối lập trong việc sử dụng các loại drone giá rẻ bằng cách mua hàng ngàn drone từ Trung Quốc, huấn luyện các đơn vị tiền phương sử dụng thiết bị này nhằm đạt hiệu quả sát thương cao.

Họ cũng sử dụng các loại dù lượn có động cơ, bay chậm, dễ điều khiển, có thể lơ lửng trên các khu vực phòng thủ lỏng lẻo và thả bom với độ chính xác cao. Ngoài ra, quân đội chính phủ còn tiến hành các đợt ném bom dồn dập bằng máy bay do Trung Quốc và Nga cung cấp, khiến số thương vong thường dân năm nay tăng mạnh.

Ít nhất một ngàn người được cho là đã thiệt mạng, nhưng con số thực tế có thể cao hơn.

Ở phía bên kia, phong trào đối lập vốn khá phân mảnh đang bị những điểm yếu cố hữu cản trở.

Phong trào này bao gồm hàng trăm "lực lượng phòng vệ nhân dân" (PDF) thường trang bị thô sơ.

Những nhóm PDF này bao gồm dân làng địa phương, các nhà hoạt động trẻ tuổi chạy trốn khỏi thành phố, hoặc những chiến binh dày dạn kinh nghiệm đến từ các nhóm sắc tộc đã nổi dậy chống chính quyền trung ương suốt nhiều thập kỷ qua.

Các nhóm này theo đuổi các mục tiêu riêng, ẩn chứa những ngờ vực sâu sắc đối với người Miến đa số, và không công nhận quyền lực của Chính phủ Thống nhất Quốc gia (NUG) – vốn được thành lập từ những thành viên của chính quyền bị lật đổ sau cuộc đảo chính năm 2021.

Do đó, phong trào này không có một cơ quan lãnh đạo trung ương.

Giờ đây, sau hơn bốn năm nội chiến khiến hàng ngàn người thiệt mạng và hàng triệu người phải rời bỏ nhà cửa, cục diện lại đang xoay chiều thêm một lần nữa.

Chính quyền quân sự lấy lại những gì đã mất

Khi liên minh gồm ba đội quân sắc tộc ở bang Shan mở chiến dịch tấn công quân đội vào tháng 10/2023 - còn biết tới với cái tên Chiến dịch 1027 - thì các hoạt động kháng chiến vũ trang chống lại cuộc đảo chính đã diễn ra trên khắp đất nước được hơn hai năm, nhưng hầu như không đạt được tiến triển đáng kể.

Chiến dịch 1027 thì khác.

Ba nhóm này - tự gọi mình là Liên minh Huynh đệ - gồm Quân Giải phóng Dân tộc Ta'ang (TNLA), Quân Liên minh Dân chủ Quốc gia Myanmar (MNDAA) và Quân đội Arakan (AA) - đã chuẩn bị suốt nhiều tháng, rồi triển khai một lượng lớn drone và pháo hạng nặng.

Họ đánh úp các căn cứ quân sự khi quân đội chính phủ chưa kịp phòng bị, và chỉ trong vài tuần đã chiếm được khoảng 180 căn cứ, kiểm soát một vùng rộng lớn ở miền bắc bang Shan, buộc hàng ngàn binh sĩ đầu hàng.

Những chiến thắng gây choáng váng này được phong trào đối lập rộng lớn hơn coi như lời hiệu triệu chiến đấu, và các lực lượng PDF đã tận dụng tinh thần sa sút của quân đội chính quyền và thực hiện các cuộc tấn công ở khu vực mình.

Khi Liên minh Huynh đệ tiến dọc theo cao tốc xuyên Á số 14, hướng về Mandalay - thành phố lớn thứ hai của Myanmar – đã có những lời suy đoán công khai rằng chế độ quân sự có lẽ sẽ sụp đổ.

Nhưng điều đó đã không xảy ra.

"Có hai điều bị thổi phồng khi cuộc xung đột này bắt đầu," ông Morgan Michaels, nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (IISS), nhận định.

"Thứ nhất, ba nhóm nổi dậy ở bang Shan vốn đã có lịch sử hợp tác lâu dài. Khi các nhóm khác chứng kiến thành công của lực lượng này vào năm 2023, họ cũng phối hợp mở các đợt tấn công của mình, nhưng điều đó đã bị hiểu nhầm rằng có một phong trào đối lập thống nhất trên toàn quốc đang tiến tới thắng lợi.

Thứ hai, tinh thần của quân đội không xuống như mọi người đánh giá. Đúng là có sa sút, nhưng không đến mức hệ thống chỉ huy và kiểm soát bị tê liệt."

Chính quyền quân sự phản ứng lại với các tổn thất vào cuối năm 2023 bằng việc phát động chiến dịch cưỡng bức tòng quân. Hàng ngàn nam thanh niên Myanmar chọn cách trốn chạy - trốn tránh trong nước, ra nước ngoài hoặc gia nhập phe kháng chiến.

Tuy nhiên, hơn 60.000 người đã nhập ngũ, bổ sung cho hàng ngũ vốn đã kiệt quệ của quân đội chính quyền. Dù thiếu kinh nghiệm, lực lượng này vẫn tạo ra sự khác biệt. Các nguồn tin nổi dậy xác nhận với BBC rằng những tân binh này, cùng với drone và các cuộc không kích, là những yếu tố giúp đảo ngược cục diện chiến trường.

Theo bà Su Mon, nhà phân tích cao cấp của ACLED, tổ chức chuyên thu thập dữ liệu về các cuộc xung đột - việc sử dụng drone đã mang lại cho chính quyền quân đội lợi thế mang tính quyết định, củng cố ưu thế trên không tuyệt đối của họ.

"Các nhóm kháng chiến nói với chúng tôi rằng những đợt tấn công bằng drone gần như không ngừng đã giết hại nhiều binh sĩ của họ và buộc họ phải rút lui. Dữ liệu của chúng tôi cũng cho thấy các cuộc không kích của quân đội đã trở nên chính xác hơn - có thể là nhờ vào sự chỉ dẫn của drone," bà nêu.

Bà cũng nói rằng việc siết chặt kiểm soát biên giới cùng với lệnh cấm của Trung Quốc đối với xuất khẩu các sản phẩm lưỡng dụng (có thể dùng cho cả mục đích dân sự và quân sự) đang khiến các nhóm kháng chiến khó có được drone, thậm chí không thể mua được linh kiện để tự lắp ráp.

Giá cả đã tăng vọt. Bên cạnh đó, quân đội hiện sở hữu công nghệ gây nhiễu tiên tiến hơn nhiều, khiến nhiều drone của phe kháng chiến bị vô hiệu hóa.

Một cuộc chiến, nhiều mặt trận

TNLA không phải là đội quân sắc tộc duy nhất đang phải rút lui. Vào tháng Tư, dưới sức ép mạnh mẽ từ Trung Quốc, một nhóm khác trong Liên minh Huynh đệ - MNDAA - đã bỏ Lashio - nơi từng là tổng hành dinh của lực lượng quân đội chính phủ tại bang Shan. Việc chiếm được nơi này vào năm ngoái đã được ca ngợi là chiến thắng lớn của phe nổi dậy.

Hiện MNDAA đã đồng ý ngừng giao tranh với chính quyền quân sự. Còn UWSA - nhóm nổi dậy người Wa, được xem là mạnh nhất và trang bị tốt nhất trong các lực lượng sắc tộc ở bang Shan - cũng đã chấp thuận yêu cầu của Trung Quốc, đồng ý ngừng cung cấp vũ khí và đạn dược cho các nhóm đối lập khác ở Myanmar.

Các nhóm này hoạt động dọc biên giới và phụ thuộc vào việc qua lại Trung Quốc để duy trì lực lượng, nên Bắc Kinh chỉ cần đóng cửa khẩu và bắt giữ một vài thủ lĩnh là đủ khiến họ phải tuân theo yêu cầu.

Xa hơn về phía nam, tại bang Karen, quân đội chính quyền đã giành lại quyền kiểm soát con đường dẫn đến cửa khẩu quan trọng thứ hai trên biên giới với Thái Lan.

Lực lượng nổi dậy Liên minh Quốc gia Karen (KNU) - lực lượng từng đánh chiếm các căn cứ quân đội chính quyền dọc theo con đường này cách đây khoảng một năm rưỡi - cho rằng nguyên nhân thất bại là do lực lượng tân binh cùng drone mới của quân đội, và sự phản bội của các nhóm dân quân Karen khác.

Họ thậm chí đã để mất Lay Kay Kaw, một thị trấn mới được xây dựng vào năm 2015 bằng nguồn vốn của Nhật Bản dành cho KNU, vào thời điểm lực lượng này còn nằm trong thỏa thuận ngừng bắn với chính quyền trung ương.

Tại bang Kayah lân cận, khu vực mà liên minh các nhóm kháng chiến đã kiểm soát phần lớn khu vực trong hai năm qua, quân đội chính phủ đã chiếm lại thị trấn Demoso. Họ cũng đã chiếm lại được thị trấn Mobye gần đó và thuộc bang Shan.

Lực lượng chính quyền cũng đang tiến quân ở bang Kachin phía bắc, cũng như tại các khu vực tranh chấp ở Sagaing và Mandalay.

Tuy nhiên, chính quyền quân sự vẫn chưa đạt được kết quả đáng kể ở nhiều nơi. Các nhóm kháng chiến vẫn kiểm soát phần lớn bang Rakhine và Chin, kìm chân và thậm chí đẩy lùi quân đội chính phủ ở một số khu vực.

Một yếu tố góp phần vào những thắng lợi gần đây của lực lượng quân đội, theo nhà nghiên cứu Morgan Michaels, là việc họ tập trung lực lượng vào các khu vực chiến lược, như những tuyến thương mại chính và các thị trấn nơi họ muốn tổ chức bầu cử.

Đáng chú ý, Kyaukme và Hsipaw đều được xác định là địa điểm dự kiến tổ chức bỏ phiếu. Chính quyền thừa nhận sẽ không thể tiến hành bầu cử tại 56 trong tổng số 330 huyện của Myanmar, trong khi phe đối lập tin rằng con số thực tế sẽ còn cao hơn nhiều.

'Trung quốc phản đối hỗn loạn'

Sức ảnh hưởng của Trung Quốc đối với các lực lượng vũ trang sắc tộc dọc biên giới lẽ ra có thể ngăn chặn họ tiến hành Chiến dịch 1027 cách đây hai năm.

Việc Bắc Kinh không hành động lúc đó gần như chắc chắn do sự bức xúc trước sự bùng phát của các trung tâm lừa đảo trực tuyến mọc lên như nấm trong các khu vực do lực lượng thân với chính quyền quân sự kiểm soát. Liên minh Huynh đệ đã coi việc xóa bỏ các trung tâm này là ưu tiên hàng đầu của họ.

Thế nhưng Trung Quốc giờ đây lại hết lòng ủng hộ chính quyền quân sự. Bắc Kinh hứa cung cấp hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho cuộc bầu cử, đồng thời thể hiện sự hậu thuẫn ngoại giao rõ rệt khi sắp xếp hai cuộc gặp trong năm nay giữa Tổng tư lệnh Min Aung Hlaing và Chủ tịch Tập Cận Bình - bất chấp sự dè dặt của Trung Quốc đối với cuộc đảo chính năm 2021 và những hậu quả tàn khốc mà nó gây ra.

"Trung Quốc phản đối hỗn loạn và chiến tranh ở Myanmar," Ngoại trưởng Vương Nghị tuyên bố vào tháng Tám - một phát biểu tóm lược khá rõ mối quan ngại của Bắc Kinh.

"Chính sách của Bắc Kinh là không để nhà nước sụp đổ," ông Morgan Michaels nhận định. "Không phải là Trung Quốc đặc biệt yêu thích chế độ quân sự, nhưng khi họ thấy chính quyền này có nguy cơ lung lay và sụp đổ, họ coi đó là nguy cơ tan rã quốc gia, và lập tức ra tay can thiệp."

Lợi ích của Trung Quốc tại Myanmar rất rõ ràng. Hai nước có đường biên giới dài, và Myanmar được Trung Quốc coi là cửa ngõ dẫn tới Ấn Độ Dương, cũng như tuyến tiếp cận nguồn dầu khí cho khu vực tây nam Trung Quốc. Nhiều doanh nghiệp Trung Quốc đã đầu tư lớn tại đây.

Và trong bối cảnh không có sáng kiến ngoại giao nào khác đạt được tiến triển, lựa chọn của Trung Quốc - củng cố chế độ quân sự thông qua cuộc bầu cử sắp tới - có khả năng sẽ được các quốc gia khác trong khu vực ngầm ủng hộ.

Tuy nhiên, ngay cả Trung Quốc cũng sẽ khó chấm dứt cuộc chiến này. Sự tàn phá và nỗi thống khổ mà quân đội gây ra cho người dân Myanmar đã để lại một di sản hận thù sâu sắc đối với giới tướng lĩnh, có thể kéo dài qua nhiều thế hệ.

"Quân đội đã đốt khoảng 110.000 đến 120.000 ngôi nhà chỉ riêng trong khu vực khô cằn," ông Michaels nói.

"Bạo lực thật khủng khiếp, và hầu như không ai không bị ảnh hưởng. Đó là lý do tại sao hiện nay rất khó hình dung một tiến trình chính trị khả thi. Buộc phải ngừng bắn vì không thể giữ nổi phòng tuyến là một chuyện, nhưng đàm phán chính trị cho hòa bình thì vẫn còn rất xa vời."