Xung đột Israel - Iran: Một lệnh ngừng bắn có chấm dứt chiến tranh?

Tổng thống Mỹ Donald Trump tối 23/6 (giờ Mỹ) tuyên bố rằng Israel và Iran đã đồng ý thực hiện một thỏa thuận ngừng bắn, mà ông cho rằng có thể dẫn đến một nền hòa bình lâu dài.

Tuyên bố này được đưa ra sau 12 ngày Israel không kích Iran, Iran trả đũa bằng tên lửa và thiết bị bay không người lái tấn công Israel, cùng với vụ Mỹ đánh bom các cơ sở hạt nhân của Iran.

Phía Iran cho biết sẵn sàng ngừng bắn nếu Israel ngừng các cuộc tấn công, còn chính phủ Israel cho biết họ đã đồng ý với đề xuất này sau khi "đạt được mục tiêu" của các cuộc tấn công vào Iran.

Tuy nhiên, lệnh ngừng bắn này đang gặp nhiều áp lực, và Tổng thống Trump tuyên bố cả Israel lẫn Iran đều đã vi phạm thỏa thuận.

Nếu lệnh ngừng bắn được giữ vững, người ta hy vọng nó sẽ chuyển tiếp thành một nền hòa bình vĩnh viễn.

Tuy nhiên, giống như trong các cuộc xung đột khác, điều này đòi hỏi rất nhiều hoạt động ngoại giao khéo léo.

Ngừng bắn có nghĩa là gì?

Theo Liên Hợp Quốc, không có một định nghĩa thống nhất nào trên toàn cầu cho cụm từ "lệnh ngừng bắn", dù từ này bắt nguồn từ mệnh lệnh quân sự "cease fire" (ngừng bắn), trái ngược với lệnh "open fire" (nổ súng).

Lệnh ngừng bắn có thể là bất cứ điều gì mà hai bên tham chiến cùng thỏa thuận trong đàm phán.

Nó cũng được sử dụng thay thế cho các từ "đình chiến" (truce) hay "hưu chiến" (armistice).

Tuy nhiên, Liên Hợp Quốc cho biết thường có sự khác biệt giữa các thuật ngữ "ngừng bắn" (ceasefire) và "ngừng chiến sự" (cessation of hostilities).

Theo Liên Hợp Quốc, "ngừng chiến sự" (cessation of hostilities) thường là một thỏa thuận không chính thức nhằm dừng việc giao tranh.

"Ngừng bắn" (ceasefire) thường là một thỏa thuận chính thức hơn, kèm theo các chi tiết cụ thể như:

Nó cũng có thể nêu rõ những hoạt động quân sự nào được phép và không được phép, cũng như cách giám sát việc tuân thủ lệnh ngừng bắn.

Ví dụ, cuộc nội chiến ở Liberia đã kết thúc vào năm 1993 khi Chính phủ Lâm thời Thống nhất Quốc gia ký thỏa thuận với Mặt trận Yêu nước Quốc gia Liberia và Phong trào Giải phóng Liberia vì Dân chủ.

Cả hai bên đều đồng ý ngưng nhập khẩu vũ khí và đạn dược, không thay đổi hay tấn công các vị trí quân sự, không kích động thêm thù địch và không sử dụng mìn và thiết bị gây cháy.

Lệnh ngừng bắn là vĩnh viễn hay tạm thời?

Câu trả lời có thể là cả hai, theo Liên Hợp Quốc.

Đôi khi, hai bên đối đầu trong một cuộc chiến đồng ý ngừng bắn tạm thời hoặc sơ bộ.

Điều này có thể nhằm giảm bạo lực hoặc giải quyết khủng hoảng nhân đạo.

Khi Israel và các nhóm chiến binh do Hamas lãnh đạo đồng ý ngừng bắn tạm thời, từ ngày 24/11/2023 đến 30/11/2023, Hamas đã thả 105 con tin để đổi lấy khoảng 240 tù nhân.

Một lệnh ngừng bắn sơ bộ cũng có thể được thống nhất để thúc đẩy một môi trường thuận lợi cho đàm phán và mở đường cho một lệnh ngừng bắn vĩnh viễn.

Vào tháng 6/2000, Ethiopia và Eritrea đã ký một thỏa thuận "đóng băng" xung đột để có thể đàm phán một lệnh ngừng bắn cuối cùng. Thỏa thuận này đã được ký vào tháng 12 cùng năm, như một phần của Thỏa thuận Algiers chấm dứt cuộc chiến.

Tuy nhiên, chiến tranh có thể tiếp diễn do một loạt các lệnh ngừng bắn sơ bộ không thành công hoặc mong manh.

Liên Hợp Quốc đã đàm phán nhiều lệnh ngừng bắn nhằm chấm dứt nội chiến ở Lebanon - vào các năm 1978, 1981 và 1982. Tuy nhiên, giao tranh lại bùng phát sau mỗi lệnh ngừng bắn, và cuộc chiến bắt đầu vào năm 1975 chỉ kết thúc vào năm 1990.

Trong một số trường hợp, một hoặc cả hai bên tham chiến có thể tìm cách sử dụng lệnh ngừng bắn sơ bộ để củng cố vị thế trên thực địa.

Một lệnh ngừng bắn vĩnh viễn thường diễn ra sau các cuộc đàm phán hòa bình thành công giữa hai bên tham chiến.

Thông thường, lệnh này bao gồm việc giải giáp hoặc giải ngũ các lực lượng có tổ chức, nhưng các thỏa thuận an ninh tiếp theo có thể vẫn được duy trì trong nhiều năm sau khi ký kết.

Ví dụ, Hiệp ước Thứ Sáu Tuần thánh năm 1998 ở Bắc Ireland liên quan đến việc Quân đội Cộng hòa Ireland lâm thời (IRA) và các nhóm trung thành đồng ý đưa vũ khí của họ "ra khỏi mục đích sử dụng".

Hiệp ước này cũng bao gồm các điều khoản nhằm thúc đẩy hòa bình và hòa giải lâu dài, chẳng hạn như duy trì đường biên giới mở giữa Bắc Ireland và Cộng hòa Ireland để thương mại được tự do và không có thuế quan.

Có những hình thức ngừng bắn giới hạn nào?

Israel và Hamas gọi lệnh ngừng bắn tạm thời giữa hai bên vào tháng 11/2023 là "lệnh ngừng bắn nhân đạo".

Đôi khi lệnh ngừng bắn nhân đạo được sử dụng để giảm bớt bạo lực trong giao tranh hoặc giải quyết cuộc khủng hoảng nhân đạo.

Ví dụ, chính phủ Sudan đã đồng ý ngưng bắn với hai nhóm chiến binh, Phong trào Giải phóng Sudan và Phong trào Công lý và Bình đẳng, theo đó ngừng giao tranh ở Darfur nằm tại phía tây Sudan trong 45 ngày để các cơ quan có thể cung cấp viện trợ nhân đạo cho người dân địa phương.

Năm 2004, sau khi Indonesia hứng chịu thảm họa sóng thần, cả chính phủ Indonesia và Phong trào Tự do Aceh đều tuyên bố ngừng bắn để hàng viện trợ có thể được đưa vào các khu vực chiến sự.

Ngoài ra còn có các thỏa thuận ngừng bắn theo khu vực địa lý – gọi là lệnh ngừng bắn theo không gian.

Vào năm 2018, Liên Hợp Quốc đã làm trung gian cho một thỏa thuận giữa chính phủ Yemen và phiến quân Houthi nhằm chấm dứt giao tranh quanh cảng Hodeida ở Biển Đỏ để bảo vệ người dân địa phương.