Nhà gỗ tiền chế Bắc Âu: từ hậu chiến đến thời bình

Nằm điểm xuyết khắp các miền quê trên bán đảo Scandinavia và các nước Bắc Âu là các căn nhà gỗ, lều, nơi trú ẩn và chỗ nghỉ ngơi.

Những quốc gia này có truyền thống lâu đời là làm nhà nghỉ mát đơn sơ ở nơi xa xôi, nơi mà mọi người có thể tận hưởng những thú vui quốc gia vốn đã là một phần trong bản sắc của họ: tìm thức ăn trong tự nhiên, đi bộ đường dài, trượt tuyết, bơi trên sông hồ và trên hết là chỉ cần ra ngoài trời.

Cuộc sống đồng quê 'lên ngôi' trong thời phong tỏa

Hãy chấp nhận thay đổi để mọi chuyện tốt đẹp hơn?

Khi 'tam đại đồng đường' trở thành xu thế ở phương Tây

Nhà gỗ truyền thống

Người Scandinavia có từ riêng để gọi việc ra ngoài trời: friluftsliv, nghĩa là 'sống ngoài trời'.

Đó là thuật ngữ mà nhà viết kịch và nhà thơ Na Uy Henrik Ibsen đã làm cho trở nên phổ biến vào những năm 1850. Đối với ông, nó có nghĩa là dành thời gian ở những nơi xa xôi để được khỏe mạnh về tinh thần và thể chất.

Ngày nay, người dân ở những nước này kết hợp friluftsliv với tình yêu sâu sắc của họ dành cho nội thất tự nhiên.

Bên trong ngôi nhà của những nghệ sỹ nổi tiếng

Những không gian ngoài trời tuyệt đẹp cho thời Covid-19

Những chốn bình yên nhất nơi chân trời góc bể

Thế hệ mới nhất các nhà thiết kế nhà gỗ đang khai thác khía cạnh này. Họ sử dụng vật liệu địa phương, kết hợp với thẩm mỹ đương đại và các phương pháp xây dựng sáng tạo.

Các quốc gia như Thụy Điển và Phần Lan đã hoàn thiện nghệ thuật nhà ở tiền chế, cho dù đó là nhà ván ghép, toàn bộ căn phòng hoặc mô-đun được vận chuyển đến các địa điểm xa xôi.

Gần Công viên Quốc gia Salamajärvi của Phần Lan, ngôi nhà Niliaitta sơn đen của hãng thiết kế Puisto Studio nằm cheo leo trên một cây cột duy nhất.

"Mẫu này lấy cảm hứng từ niliaitta, vốn trong lịch sử được người Samí dùng làm nhà kho để giữ thức ăn an toàn ngoài trời và ngăn thú vật tiếp cận," nhà thiết kế Jenna Ahonen của công ty giải thích.

Đối với Rindalshytter, hãng sản xuất nhà nghỉ ngơi hàng đầu của Na Uy, thì Snøhetta thiết kế kiểu nhà gỗ Gapahuk.

Tên gọi Gapahuk là một từ Na Uy để chỉ cấu trúc bằng gỗ đơn giản với hai hoặc ba bức tường và một mái. Nó thường được xây để làm nơi trú trong những lúc thời tiết xấu.

Lấy cảm hứng từ gapahuk truyền thống, nhà gỗ này được tạo hình với mục đích thích nghi với nhiều điều kiện thời tiết khác nhau.

Mái nhà xoắn tạo ra gapahuk hai chiều giúp tránh gió và nắng. Các bề mặt mái góc cạnh có thể được dùng để sản xuất năng lượng bằng cách đặt các tấm pin mặt trời lên trên, giúp có thể tạo ra căn nhà gỗ không cần nối với lưới điện.

Trong khi đó, ở Thụy Điển, nhà thôn quê tiền chế đã có nguồn gốc từ hồi thế kỷ 11.

Lukas Thiel, kiến trúc sư và là thành viên sở hữu hãng White Arkitekter có trụ sở chính ở Thụy Điển, giải thích rằng vào mùa đông, những ngôi nhà gỗ được dựng lên trong rừng nơi cây bị chặt, để cho gỗ khô lại trong khí hậu lạnh, khô, và sau đó được chuyển đến vị trí đã định.

"Di chuyển gỗ sẽ dễ dàng hơn khi có lớp tuyết," ông nói. "Giải thích một cách đơn giản thì đó là lần đầu tiên chúng tôi chuẩn hóa ngôi nhà."

Và ở Na Uy, tiền thân của nhà gỗ là nơi trú ẩn mà người chăn bò ở trong mùa hè, trong khi đàn gia súc kiếm cỏ tươi, theo Tonje Frydenlund Snøhetta, hãng có trụ sở chính ở Na Uy.

'Sống tinh gọn'

Trong những thời điểm cần thiết đó, bản sắc dân tộc được hình thành, giống như khái niệm Phần Lan về sisu, tức 'quyết tâm khắc kỷ'.

Nhưng kể từ đó, nhà gỗ đã trở thành một hoạt động nghỉ ngơi, và nó đang bùng nổ.

Theo Nature Compact Living, vốn điều hành các nhà nghỉ mát trên khắp Na Uy, khoảng một nửa trong dân số năm triệu người của Na Uy sở hữu hoặc có thể sử dụng một căn nhà nghỉ mát, dù là nhà gỗ trên núi, trong rừng hoặc bên bờ biển.

Và giờ đây, mỗi năm có 6.500 ngôi nhà gỗ được xây ở đó, tức tăng hơn 75% hàng năm kể từ đầu thập niên 1980.

Frydenlund nói rằng tất cả điều này là do có sự quan tâm ngày càng tăng đối với việc "dành thời gian trong tự nhiên, gần gũi với thiên nhiên - khao khát việc đó".

Và những ngôi nhà này đem đến "khái niệm sống tinh gọn, thoải mái và có sự cởi mở tuyệt vời trước thiên nhiên, vì vậy bạn gần như có thể mang thiên nhiên vào nhà".

Các phương pháp xây dựng hiện đại giúp tạo nên các bề mặt lắp kính rộng đem đến tầm nhìn hứng khởi, chỗ cất đồ tiện lợi và nội thất đa chức năng làm cho không gian tương đối nhỏ xinh phát huy hết sức - các đặc điểm thường gắn với thiết kế ở khu vực Bắc Âu.

Nhà xây sẵn là cách làm ưa thích, "bởi vì rất dễ dựng lên, nâng lên và đặt lên địa hình, mà không cần đào xuống quá nhiều", Frydenlund nói. "Chúng dễ xây dựng hơn và khi xây dựng ở nơi xa xôi, sẽ dễ dàng hơn để rút ngắn thời gian xây dựng. Và bạn kiểm soát tất cả chi tiết."

Snøhetta đã thiết kế một loạt các nhà gỗ lắp ghép dựa trên một container cho NCL theo nguyên tắc này, và hiện đang tìm hiểu các mô-đun nhỏ hơn có thể dùng trực thăng nâng lên đưa đến những nơi xa xôi nhất.

Việc này rất hữu ích khi không có đường sá, và cách tiếp cận duy nhất là đi bộ, tàu bè hoặc trượt tuyết, bà nói thêm.

Nhà xây sẵn đáp ứng nhu cầu này hay mong muốn tạo ra tác động ít nhất có thể đến địa hình. Cùng với mẫu nhà Niliaitta của hãng Studio Puisto vốn dựng trên một cột duy nhất là nhà Woody35, nhà gỗ thử nghiệm của kiến trúc sư Na Uy Marianne Borge, vốn khởi động việc 'mô hình nhà gỗ tiền chế với ít tác động'.

Câu chuyện thành công bị bỏ qua

Nhưng nhà tiền chế không phải chỉ để cho các nơi nghỉ dưỡng xa xôi khó tới được.

Ở các nước này, nhiều nhà ở đã được tiền chế từ nơi khác trong hàng chục năm - kỹ thuật mà ngày nay gọi là Phương pháp Xây dựng Hiện đại (MMC).

Cách làm này một phần được thúc đẩy bởi mùa đông khắc nghiệt và giờ ban ngày ngắn, khiến cách xây dựng truyền thống không hiệu quả. Và nó dẫn đến chấp nhận những thứ không sản xuất tại chỗ, Thiel nói.

Ở Thụy Điển, nó thực sự bắt đầu ở quy mô lớn với Chương Trình Một Triệu, theo đó có một triệu ngôi nhà được xây dựng trong giai đoạn từ 1965 đến 1974.

"Đó là yêu cầu lớn, và nó thuận lợi MMC cho rất nhiều," Thiel nói.

Kể từ đó, White Arkitekter đã phát triển thêm phương pháp này, thiết kế toàn bộ các khu nhà ở được làm sẵn.

MMC là đơn vị lý tưởng để xây dựng quy mô lớn, Thiel nói, "bởi vì bạn có thể lặp lại (thiết kế), sản xuất trong môi trường được kiểm soát, duy trì chất lượng, tạo ra ít chất thải hơn và làm việc theo khung thời gian dự đoán được'".

Hơn nữa, ông nói thêm, với chi phí nhân công tương đối cao, "bạn có thể sản xuất bằng cách dùng lao động không có trình độ và máy móc thay thế lao động có trình độ - những ngày hạnh phúc".

Trong khi cơn sốt MMC của Thụy Điển tăng lên vào những năm 1960, cách làm này của người Phần Lan đã đạt đỉnh trong những năm sau Đệ nhị Thế chiến.

Đó là phản ứng trước khủng hoảng nhân đạo. Chiến Tranh Mùa Đông Nga-Phần Lan 1939-1940 đã khiến 420.000 người dân Phần Lan mất nhà cửa.

Nhà ở thiếu hụt một cách tuyệt vọng, vì vậy hãng Puutalo Oy (tức hãng Nhà Gỗ) được thành lập để xây nhà.

Phương pháp và vật liệu xây dựng truyền thống và mức độ nhân lực lúc đó không hiệu quả.

Do đó, các kiến trúc sư, trong đó có Toivo Jäntti, người thiết kế sân vận động Olympic Helsinki năm 1928, và các nhà công nghiệp đã hợp lực để tạo ra mô hình mới nhà ở được làm ở nhà máy - mô hình đã hiện đại hóa ngành xây dựng của đất nước.

"Đó là nỗ lực lớn đầu tiên để công nghiệp hóa ngành xây dựng gỗ," học giả Kristo Vesikansa thuộc Đại học Aalto ở thành phố Espoo của Phần Lan nói.

Mặt hàng xuất khẩu chủ lực thời hậu chiến

Và điều ban đầu được đưa ra như giải pháp cho cuộc khủng hoảng tị nạn trong nước đã phát triển thành ngành xuất khẩu lớn, với việc trong những năm sau chiến tranh, hơn 95% các căn nhà ở tiền chế đã được đưa ra nước ngoài.

Phần Lan, vốn lúc đó đang rất cần nguyên liệu thô và máy móc, đã trao đổi nhà ở họ sản xuất với các nước khác.

Đổi lại, họ lấy than, sắt, thép và máy kéo từ Anh; thịt bò, mỡ heo, bơ và phô mai từ Đan Mạch; rượu vang và lụa từ Pháp; khoai tây, hóa chất và đồ dệt may từ Hà Lan; nho và cam từ Israel.

Đến giữa thập niên 1959, hàng triệu mét vuông nhà đã được đưa đến hơn 50 nước.

Ấy vậy mà câu chuyện thành công phi thường này ít được biết đến, và sản lượng nhà của Puutalo Oy đã bị thế giới kiến trúc bỏ qua.

"Câu chuyện về các công trình hậu chiến ở Phần Lan là câu chuyện về các tòa nhà công cộng và nhà nước tạo phúc lợi cho dân," ông Philip Tidwell tại Đại học Aalto nói.

"Puutalo Oy không nằm trong dòng chính đó, nhà họ làm không có gì hoành tráng. Những căn nhà này chiếm một vị trí khá khôi hài - nằm giữa thiết kế công nghiệp và kiến trúc."

Trong khi đó, Vesikansa thừa nhận "các ngôi nhà khá khiêm tốn".

Cùng với học giả đại học Aalto, Laura Berger, Vesikansa và Tidwell hy vọng sẽ làm sáng tỏ chút nào đó loại hình nhà ở này.

Đến với Triển lãm Venice năm nay, họ đã tìm về Chuẩn mực Mới, vốn trình bày câu chuyện về Puutalo Oy.

Mặc dù có thể có sự hợm hĩnh xung quanh thẩm mỹ nhà cơ bản, Puutalo Oy có ảnh hưởng đáng kể đến phương pháp MMC hiện tại. "Công nghệ nhà tiền chế dựa trên các tấm ghép là di sản của công ty," Tidwell nói.

Toàn bộ dự án có thể bị nhầm lẫn với lễ hội hoài cổ, ông nói thêm, "nhưng nó đang xem xét nghiêm túc giai đoạn này, vốn đã tạo ra nhiều nền tảng của xây dựng hiện đại, và vẫn còn những bài học cần học. Tiêu chuẩn Mới là xem xét lại công việc tiêu chuẩn hóa."

Và như Berger chỉ ra, có những yếu tố trong sản phẩm nhà của Puutalo Oy ăn khớp với thái độ sống hiện đại ở các quốc gia này.

Ý tưởng về cuộc sống nhỏ bé, khiêm nhường - rằng không cần phải có ngôi nhà lớn cho gia đình - đang ngày trở nên được ưa chuộng.

Tương tự, đối với các nhà thiết kế nhà gỗ, 'khái niệm sống nhỏ gọn' như Frydenlund mô tả là phong cách được lựa chọn.

Ai có thể nghĩ rằng một túp lều gỗ khiêm nhường có thể đại diện nhiều cho hệ thống giá trị và bản sắc văn hóa của cả một vùng đến như vậy?

Đối với dân thành thị ở các nước Bắc Âu, ngoài trời là nơi hoàn hảo để kết hợp sisu của Phần Lan với friluftsliv của bán đảo Scandinavia trong khi tìm về sự đơn giản được rũ sạch.

Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Culture.