Làm sao phân biệt được các mùi nước hoa, rượu tinh tế?

Một số người có khứu giác cực kỳ nhạy cảm, thế nhưng đó là nhờ bẩm sinh hay ta có thể rèn luyện để đạt được "siêu năng lực" này?

Có mùi nào đó khiến bạn cảm thấy khó chịu, thậm chí buồn nôn? Mũi của bạn tốt đến mức bạn có thể phát hiện ra cả những hương thơm tinh tế nhất trong loại rượu yêu thích của mình? Có những lúc bạn thấy mùi nào đó gợi lên cảm giác tiêu cực hoặc tích cực?

Tại sao ta ghiền món ăn cay?

Con người có con mắt thứ ba?

Mẹo thở chậm để tránh được nhiều bệnh tật

Nếu bạn trả lời "Có" cho bất kỳ câu hỏi nào trên đây, thì bạn có thể là một người có khứu giác cực nhạy.

Được gọi trong y học là cường khứu (hyperosmia), người có khứu giác siêu nhạy cảm 'bắt' mùi nhạy hơn người bình thường. Có người nhạy cảm với những mùi dễ chịu, nhưng có người lại bị hành hạ khổ sở bởi những mùi khó chịu.

Chứng cường khứu tương đối hiếm gặp, vì vậy vẫn còn nhiều điều mà các nhà nghiên cứu chưa biết về nó.

Tuy nhiên, dưới đây là một số lý do khiến một người trở nên cường khứu.

Tình trạng sức khỏe

Một số nghiên cứu cho thấy mối liên hệ giữa các tình trạng sức khỏe khác nhau và chứng cường khứu, trong đó có bệnh Lyme (nhiễm trùng phát ban do côn trùng cắn), chứng đau nửa đầu, rối loạn chất lỏng trong cơ thể, thiếu hụt hormone và dị ứng một số loại thuốc nhất định.

Mặc dù người ta chưa hiểu đầy đủ điều gì dẫn đến chứng cường khứu trong những trường hợp này, nhưng có thể đây là bệnh gây tác động đến chất điện phân trong cơ thể, từ đó ảnh hưởng đến các tín hiệu được tạo ra tại các cơ quan cảm nhận mùi hương.

Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng một số đột biến di truyền và điều kiện di truyền, như sự thể hiện quá mức của gene KAL1 - là loại gene tạo ra protein anosmin-1 chuyên kiểm soát sự phát triển, chuyển động của tế bào thần kinh liên quan đến quá trình xử lý mùi - có liên quan đến việc khiến cho khứu giác nhạy cảm hơn.

Vì sao bà bầu thường nghén ăn những món kỳ quặc?

Dịch vụ thuê người 'cắm sừng' ở Nhật Bản

Nụ hôn tử thần và gia vị cuộc sống

Yêu lành mạnh với bao cao su 'chay'

Một nghiên cứu thậm chí còn cho thấy mã gene đưa protein về mùi đến được chỗ các thụ thể khứu giác nằm trong mũi mỗi người mỗi khác, cho nên có những người bẩm sinh đã có khứu giác tốt hơn người khác.

Phụ nữ mang thai

Nhiều phụ nữ khi mang thai thường đặc biệt nhạy cảm với một số mùi nhất định. Có những mùi bình thường họ không quan tâm nay bỗng nhiên trở nên ám ảnh sực nức. Có một đánh giá khoa học xác nhận rằng một số phụ nữ mang thai tạm thời trở thành những người có khứu giác siêu nhạy.

Bằng cách so sánh các phát hiện của hơn 50 nghiên cứu thực hiện trên các phụ nữ mang thai có khứu giác nhạy cảm hơn trước, các nhà nghiên cứu kết luận rằng tuy không xảy ra tình trạng mũi họ nhận biết mùi tốt hơn, nhưng họ có lẽ nhạy cảm hơn với một số mùi nhất định.

Tuy nhiên, không có đủ bằng chứng để xác định là nhìn chung khả năng nhận biết nhiều loại mùi khác nhau ở phụ nữ có thai có tăng lên hay không.

Mặc dù đó là hiện tượng thường được nhắc đến, nhưng các nhà nghiên cứu vẫn không hoàn toàn chắc chắn tại sao điều này lại xảy ra. Thêm nữa, sự nhạy cảm này thường chỉ là tạm thời chứ không kéo dài vĩnh viễn.

Khác biệt trong não bộ

Một nghiên cứu năm 2019 được thực hiện nhằm khám phá liệu não bộ của những người khứu giác cực nhạy hoạt động có khác gì so với người bình thường hay không.

Các nhà nghiên cứu đã so sánh 25 người đàn ông tự cho mình là có mũi siêu nhạy với 20 người đàn ông tự nhận có khứu giác bình thường.

Sử dụng hình ảnh quét não, các nhà nghiên cứu đã so sánh khối lượng chất xám trong các bộ phận não liên quan đến cảm nhận mùi vị.

Họ phát hiện ra rằng ở những người siêu nhạy, có sự gia tăng hoạt động não bộ ở hai khu vực quan trọng chịu trách nhiệm tổng hợp thông tin về mùi, là nhận biết và ghi nhớ mùi.

Nhưng cho dù phát hiện ra những khác biệt trong não, các nhà nghiên cứu vẫn không thể chắc chắn liệu điều này là do gene di truyền hay là do rèn luyện mà có.

Từ lâu nay, chúng ta biết rằng khứu giác và trí nhớ có liên hệ chặt chẽ với nhau. Nhưng phát hiện của một nghiên cứu năm 2014 cho thấy rằng đây có thể là cơ sở gây ra chứng cường khứu.

Nghiên cứu đã xem xét 55 tình nguyện viên, những người đánh giá khứu giác của họ tốt hơn mức trung bình. Nhóm này được so sánh với một nhóm người cùng độ tuổi và giới tính tự coi khứu giác của họ là bình thường.

Những người siêu nhạy được yêu cầu hoàn thành bảng câu hỏi có sắp xếp chặt chẽ về trải nghiệm của họ đối với mùi ở môi trường xung quanh.

Họ gắn một số mùi nhất định, như nước hoa và mùi cơ thể, với những hậu quả tiêu cực và ký ức tồi tệ, và nhận thấy rằng mùi môi trường thường gợi nên cảm giác khó chịu và kinh tởm.

Nhưng nghiên cứu không điều tra xem liệu những người tham gia có nhạy cảm với các mùi khác hay không, vì vậy rất khó để biết liệu những tình nguyện viên này thực sự là có khứu giác bình thường hay ở mức nhạy.

Các nghiên cứu khác cũng phát hiện ra rằng sự nhạy cảm với một số mùi nhất định, trong đó có nhựa phenolic như formaldehyde và pyridine - loại hóa chất có mùi tanh giống các loài giáp xác - liên quan đến những trải nghiệm khó chịu.

Điều đó cho thấy sự nhạy cảm với những mùi này thường phát triển dựa trên những ký ức không dễ chịu ở nơi làm việc - ví dụ như tiếp xúc với mùi hóa chất tại chỗ làm.

Rèn luyện

Vậy ta có thể trở nên siêu nhạy cảm với mùi và duy trì được lâu dài khả năng phân biệt mùi siêu phàm không, hay rốt cuộc đó chỉ là năng lực mà ta có được trong thời gian ngắn?

Năm 2003, tôi đã thực hiện một nghiên cứu với 230 tình nguyện viên để kiểm tra mức độ phân biệt tinh tế của khứu giác với qua việc ngửi mùi cồn phenylethyl (mùi hoa hồng) hoặc eucalyptol (mùi giống bạc hà).

Mức độ phân biệt mùi nhạy hay không của một người được tính dựa trên khả năng của người đó trong việc phát hiện ra mùi ở nồng độ thấp tới đâu - được gọi là "ngưỡng". Chúng tôi sử dụng một thiết bị thửa riêng, cho phép đo tám cấp độ mùi, từ rất khó phát hiện đến rất dễ nhận ra.

Chúng tôi thấy rằng 2% trong nhóm đạt được điều mà chúng tôi gọi là "hiện tượng cường khứu mãnh liệt" trong một thử nghiệm đơn lẻ. Có thêm 10% nữa đạt điều này qua các lần thử khác nhau trong quá trình thử nghiệm lặp lại được thực hiện 10 lượt, mỗi lượt cách nhau một tuần.

"Hiện tượng cường khứu mãnh liệt" là khi tình nguyện viên có thể phát hiện ra mùi ở cấp độ thấp hơn ba mức so với mức thông thường họ phát hiện được - và họ phải tiếp tục phát hiện ra các mùi đó ít nhất là 10 lần trong cả quá trình thử nghiệm.

Thử nghiệm được thực hiện mỗi tuần một lần, trong khoảng thời gian 10 tuần.

Trong hầu như tất cả các trường hợp cường khứu, sau quãng thời gian siêu nhạy là việc đột ngột, nhanh chóng mất khả năng phát hiện mùi ở nồng độ thấp trước khi thực nghiệm kết thúc.

Như vậy, ta thấy có những bằng chứng, tuy không lý giải được là tại sao, về việc có những người tạm thời có khả năng nhận biết siêu nhạy khi họ tập trung vào một số mùi nhất định.

Nhìn chung, khó có thể giả định rằng tất cả những người có khứu giác siêu nhạy đạt được "siêu năng lực" đó đều là nhờ vào gene di truyền hoặc do tình trạng sức khỏe đặc biệt. Hãy nhìn vào các nghệ nhân chuyên nếm rượu vang hoặc các chuyên gia pha chế nước hoa - họ đã rèn luyện mũi để có thể nhận biết nhiều mùi độc đáo.

Trên thực tế, việc rèn luyện thậm chí có thể giúp những người bị mất khứu giác phục hồi giác quan này.

Có vẻ như những người có khứu giác siêu nhạy, một số là do có gene di truyền khứu giác tốt hơn bình thường, một số là nhờ rèn luyện để có thể ngửi tinh tế hơn, và một số là do có bệnh lý tiềm ẩn nhạy cảm với mùi.

Và còn có những người khác nữa, mà có lẽ là gồm cả những phụ nữ mang thai, nhưng họ có lẽ chỉ là có khứu giác mẫn cảm trong một khoảng thời gian ngắn chứ không phải thực sự cường khứu.

*Carl Philpott là giáo sư chuyên khoa Mũi và Khứu giác tại Đại học East Anglia ở Norwich, Vương quốc Anh. Bài gốc đã đăng trên The Conversation và được đăng lại theo giấy phép Creative Common.

Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Future.