Nguyễn Giang BBC Tiếng Việt, Luân Đôn

	Cảnh trong phim Goodbye Lenin nói về thời Đông Đức

Phim “Goodbye Lenin” nói về thời Đông Đức đi xe Traban, ăn đồ hộp, đã được nhiều giải thưởng.

Tại Balan từng có cả tạp chí đặt ra một trang chuyên in lại tin thời sự thời bao cấp kiểu như “Tin nóng trong ngày: tàu thủy chở cam đã vào cảng Gdansk”.

Chả là dưới thời cộng sản những trái cây nhiệt đới như cam và chuối là mặt hàng cao cấp, có khi chỉ Giáng Sinh mới được nhà nước nhập về bán phân phối cho dân.

Gần đây, Nga cho dựng lại những phim thời Nội chiến sau Cách mạng Tháng Mười.

Dòng hoài niệm “nostalgia” trong văn hóa ở các nước hậu cộng sản đó xuất hiện vì có một lượng khán thính giả muốn nhắc lại và nhớ lại quá khứ ấy.

Họ nhớ lại không phải để nhạo báng, mà để nhìn lại, để đánh dấu một phần cuộc sống của chính họ hay cha mẹ họ ra sao. Tôn trọng quá khứ và nhìn nhận sự thật là điều không thể thiếu nếu chúng ta muốn lớn.

Triển lãm thời Bao cấp

Có người nói “kể khổ” là cách con người đoàn kết nhau lại, vì chỉ trong khổ đau, thiếu đói, các quan hệ tình cảm mới mãnh liệt. Sau khi chế độ cộng sản sụp đổ thì nhiều người Đông Âu nhớ tiếc thời mà người với người không chỉ nhìn nhau như đối tượng làm ăn kiếm lợi.

Tuy thế, nhìn rộng ra, chuyện “kể khổ” thì dân tộc nào cũng có. Người Do Thái chẳng đã đưa cuộc di tản “exodus” vào cả kinh sách, văn học đó sao.

Ở Hoa Kỳ, người ta làm lễ Thanksgiving và nhắc lại những ngày tháng gian truân sau khi tàu The Mayflower đổ bộ lên lục địa Bắc Mỹ cũng không ngoài mục đích “ôn cố tri tân”.

Nhưng cần phân biệt những điểm khác nhau khá rõ rệt ở đây.

Người Do Thái khổ cực vì bị các nhóm dân khác áp bức. Những người di dân trên tàu The Mayflower chạy khỏi châu Âu để tìm tự do tôn giáo. Với các nước Đông Âu thời cộng sản thì chế độ bao cấp ảm đạm, thiếu thốn cũng do Liên Xô áp đặt lên xã hội của họ.

Còn tại Việt Nam, chế độ bao cấp chẳng phải do nước ngoài nào áp đặt cả. Nó là sản phẩm của chính mô hình chính trị-xã hội do người Việt Nam thực hiện.

Tất nhiên có người nói đó là mô hình kiểu Liên Xô hay Trung Quốc nhưng thế cũng mới nêu ra nguồn gốc của chế độ Bao cấp. Liên Xô và Trung Quốc chắc cũng chẳng bắt Việt Nam phải thực hiện nếu chính các nhà lãnh đạo ở Việt Nam khi ấy không muốn.

Bằng chứng là sau khi Việt Nam tiến hành Đổi Mới năm 1986, chẳng thấy Liên Xô (vốn còn tồn tại tới tận 1991) phản đối gì cả. Trung Quốc cũng vậy. Có khi họ còn hoan nghênh. Chắc họ nghĩ một nước Việt Nam có của ăn của để sẽ đỡ nhận viện trợ, như trong quan hệ với Matxcơva, hoặc sẽ là một bạn hàng có giá hơn trong quan hệ với Bắc Kinh.

Để thấy ngày hôm nay đẹp hơn

Như thế, có phải là hay không khi cứ đem những sự sai lầm, thậm chí quái gở của chính mình một thời ra để triển lãm?

Có thể người ta muốn nhắc lại thời khổ sở để tự ngầm khen rằng nay đã khá hơn trước. Có thể trình bày ra những hình ảnh đen tối về cuộc sống khi ấy là để cảnh tỉnh lẫn nhau về thói duy ý chí trong kinh tế.

Điều người ta không muốn thẳng ra là chế độ Bao cấp áp đặt trên cả nước sau 1975 đã làm Việt Nam mất đi cơ hội ngàn vàng để hòa giải dân tộc và bắt nhịp tăng trưởng kinh tế với khu vực.

Và dù đã vượt qua chế độ tem phiếu nhưng nền kinh tế Việt Nam hiện nay vẫn còn có chuyện bao cấp vốn, bao cấp cửa vào thị trường. Nên những việc “cần làm ngay” cũng còn rất nhiều.

Nhưng dù sao, có những cuộc triển lãm như thế cũng là dịp tốt để biết mình là ai để mà đi tới. Nhắc lại thành tích vượt khó cũng là cách gây dựng sự tự tin cần có để đi tiếp.

Chỉ có điều tôi chưa rõ là bao giờ Việt Nam sẽ có triển lãm gì về thời hiện nay? Biết đâu năm hai ngàn…sẽ có cuộc Triển lãm Bao cấp II, tức Bao cấp tư tưởng và chính trị.

Khi ấy người ta cũng sẽ có khối chuyện để mà nói.