Tiến sĩ John H Arnold Giảng viên lịch sử ở Đại học East Anglia

	Hình vẽ một nghi lễ tôn giáo thời trung cổ

Khi đến chợ, ông phải leo lên một bậc thang và đọc một thông cáo rằng ông đã bị kết tội vì niềm tin dị giáo. Nay ông từ bỏ niềm tin này. Bài đọc – do giới chức giáo hội viết sẵn – kết luận:

“Hôm nay tôi ăn năn, cầu xin các quý vị đừng bắt chước những việc làm, hay lời nói sai trái của tôi.”

Hogsflesh phải lặp lại nghi thức này ngày 19-11 tại chợ Midhurst, và ngày 21-11 tại chợ Lewes. Cuối cùng, vào ngày 22-11, John Hogsflesh phải tham dự buổi lễ tôn giáo tại Nhà thờ Chichester, để hoàn tất sự ăn năn.

Vai trò của sử gia

Trên đây là một câu chuyện lịch sử. Chúng ta biết những điều John Hogsflesh phải làm vì viên công tố, Giám mục Sherburne, đã giữ lại hồ sơ.

Ở mức độ giản đơn nhất, vai trò của sử gia là đọc những hồ sơ như vậy, và rồi kể lại cho thế giới về quá khứ. Những hình thức căn bản nhất của lịch sử có thể dừng ở điểm này – tức là chỉ sắp xếp lại các sự kiện theo thứ tự thời gian, không có bình luận. Thường thì ta gọi đây là “sử ký” và mặc dù chúng rất phổ biến ở thời trung đại, ngày nay chúng không còn là loại lịch sử mà ta quen thuộc nữa.

	Herodotus, sống ở thế kỷ 5 trước CN, được xem là cha đẻ của khoa lịch sử

Thế thì sử gia còn làm gì? Họ đóng vai trò thế nào?

Có một số kỹ năng và phương pháp mà mọi sử gia đàng hoàng đều áp dụng. Ví dụ, họ xem nguồn tài liệu với sự trung thành (tức là, họ không bịa tạc những gì mà hồ sơ không nói, không cố tình bỏ qua những biên bàn trái ngược với luận cứ của sử gia).

Tuy nhiên, nhiệm vụ của một sử gia còn phức tạp hơn là đơn thuần viết lại nội dung của hồ sơ. Các hồ sơ còn sót lại từ đa số các giai đoạn lịch sử đều không đầy đủ và thường trái ngược nhau, vì thế người viết sử phải cố gắng giải thích những khoảng trống và mâu thuẫn đó. Họ phải hành động như một người phiên dịch.

Phiên dịch lịch sử

Chúng ta có thể muốn sử gia đem đến một ít diễn giải về trường hợp John Hogsflesh. Ở đây có nhiều lựa chọn, tùy ở mỗi người. Cách chúng ta hiểu về tội ác và ăn năn của Hogsflesh đầu tiên tùy thuộc vào từng văn cảnh của sự việc.

Một sử gia có thể chỉ ra rằng vào năm 1534, tại Anh đang bắt đầu giai đoạn Cải cách Tôn giáo, khi vua Herny VIII tách Giáo hội Anh khỏi Rome. Những tư tưởng của Hogsflesh – đặc biệt là sự không công nhận Mẹ Mary – đang bắt đầu được cả nước hưởng ứng, với sự ủng hộ của vua và các cố vấn.

Như thế sử gia có thể xem Hogsflesh là bằng chứng của sự xoay chuyển về niềm tin tôn giáo, và cho rằng ông đã không may bị bắt vì ông bày tỏ quan điểm sớm trước vài năm.

Một sử gia khác có thể đặt kinh nghiệm của Hogsflesh vào văn cảnh của các vụ xử tội dị giáo, và chỉ ra rằng phiên tòa và sự ăn năn của ông là một phần của cách thức kiểm soát tín ngưỡng đã có từ cuối thế kỷ 14.

Lựa chọn

Vì vậy John Hogsflesh có thể được dùng cho nhiều văn cảnh khác nhau. “Lịch sử” bao quanh ông sẽ khác nhau tùy thuộc cách diễn giải của sử gia.

Có sự khác nhau giữa “quá khứ” (những gì xảy ra trong thời trước) và “lịch sử” (một phần những sự kiện được trình bày, theo cách khác nhau, bởi sử gia). Mức độ khác nhau giữa các sách sử phụ thuộc vào vai trò của sử gia.

Cái mũ ban đầu mà một sử gia đội là mũ của một thám tử - phát hiện bằng cách tìm tài liệu lịch sử. Vai trò tiếp theo là người phiên dịch. Thực tế, biên giới của các vai này không rõ ràng.

Để hiểu Hogsflesh, hay bất kỳ sự kiện nào của quá khứ, ta cần tìm thêm tư liệu để cung cấp văn cảnh. Hướng đi của công việc tham tử một phần nào phụ thuộc vào cách diễn giải của người nghiên cứu.

Điều này lại bị ảnh hưởng bởi nhiều thứ, như sự tồn tại của các nguồn tư liệu, quan tâm của sử gia, nguồn kiến thức mà đã được các nhà nghiên cứu khác khám phá.

Đem lại ý nghĩa

Ví dụ, ta có thể tìm kiếm những tư liệu khác về John Hogsflesh. Nhưng vì đây là một người bình thường của thế kỷ 16, có lẽ ta không tìm ra cái gì. Nhưng nếu ta tìm những người khác cũng bị kết tội dị giáo trong cùng thời kỳ, ta có thể may mắn hơn.

Tương tự, nếu ta quyết định chủ đề nghiên cứu là giai đoạn Cải cách Tôn giáo ở Anh, ta có thể tìm nguồn khác – hồ sơ của chính quyền Hoàng gia – và sẽ thấy thật nhiều dữ kiện về vua Herny VIII, cố vấn của ông, họ nghĩ gì, làm gì. Nếu đi theo hướng này, thì sự chú ý không còn nhắm tới Hogsflesh nữa – ông ta có thể trở thành một chú thích nhỏ trong lịch sử.

Tuy nhiên trong mấy năm gần đây, nhiều sử gia chọn hướng đi ngược lại. Ví dụ, để hiểu giai đoạn Cải cách Tôn giáo ở Anh, họ tìm hiểu các hồ sơ địa phương về những người bình thường (như Hogsflesh) để xem vai trò của họ trong tiến trình thay đổi tôn giáo.

Ở đây, ta thấy sử gia có vai trò thứ ba. Nếu sử gia phải diễn giải hồ sơ lịch sử, điều này nhất định buộc họ phải có lựa chọn không chỉ về văn cảnh mà cả về ý nghĩa của các sự kiện lịch sử.

Có nhiều cách để mô ta vai trò này. Trung dung nhất, ta gọi đó là vai trò của phân tích gia – nhìn bằng chứng một cách khách quan và mô tả phát hiện. Hình ảnh “khoa học” của vai trò này đặc biệt phổ biến trong các sử gia đầu thế kỷ 20. Tuy nhiên, nhiều sử gia đã nghi ngờ là liệu có thực tồn tại một quan điểm trung dung và khách quan không.

Lịch sử chủ quan

Nếu sử gia được nhìn như một người phiên dịch chủ quan hơn – không phải là kẻ dối trá, nhưng vẫn là một người phiên dịch chịu ảnh hưởng của quan điểm cá nhân – thì vai trò của họ có thể được mô tả theo nhiều cách, phụ thuộc vào cách diễn giải của họ.

Ví dụ, sử gia có thể được xem là quan tòa, đưa ra đánh giá đúng sai về quá khứ. Điều này không có nghĩa loại sử gia này là xấu, nhưng họ là người có một quan điểm cụ thể.

Cũng vậy, sử gia có thể đóng vai trò của một nhà vận động chính trị. Ví dụ, quan điểm cánh tả của nhiều sử gia như Edward Thompson và Christopher Hill ở nửa sau của thế kỷ 20. Họ cảm thấy rằng bằng cách mô tả vị trí của người bình thường trong lịch sử, sử gia có thể đóng góp cho sự tranh luận chính trị về vị trí của người bình thường hôm nay.

Ngoài ra, sử gia lại có thể đóng vai trò của một triết gia, tập trung vào những câu hỏi về kiến thức và tư tưởng mà việc quan sát lịch sử tạo ra.

Vai trò kết hợp

Vai trò của nhà phân tích, quan tòa, vận động chính trị, và triết gia không nhất thiết loại trừ nhau. Toàn bộ những vai này lại liên quan đến hai vai khác mà mọi sử gia đều phải đóng.

Thứ nhất là vai trò của một nhà tổng hợp – tập hợp nhiều điều (bằng chứng, tư tưởng, tác phẩm của người khác) và góp thành một mô hình mới.

Thứ hai, một sử gia, phần nào đó, đều là nhà kể chuyện. Sách sử mà công chúng đọc là sản phẩm hoàn thiện và đó phải là một câu chuyện.