Bà Nina Shea trong phiên điều trần tại Hạ Viện Mỹ ngày 20.06.05

Phiên điều trần được tổ chức chưa đầy 24 tiếng trước khi Tổng thống Bush gặp Thủ tướng Phan Văn Khải.

BBC đã phỏng vấn Phó chủ tịch Ủy hội Tự do Tôn giáo Hoa Kỳ tức U.S. Commission on International Religious Freedom (USCIRF), bà Nina Shea trước khi bà ra điều trần. Câu hỏi đầu tiên là về mục đích cuộc điều trần?

Nina Shea: Chúng tôi đang cố tìm cách thu hút sự chú ý tới những vấn đề liên quan tới nhân quyền vẫn đang kéo dài tại Việt Na, đặc biệt liên quan tới tự do tôn giáo và đàn áp mà một số tổ chức đang phải chịu bất chấp thỏa thuận với chính phủ Mỹ, với Bộ Ngoại giao mà theo chúng tôi tình trạng đó phải chấm dứt. Đó là sự đàn áp đối với Phật tử, các nhà sư thuộc các giáo hội Phật giáo độc lập, hay giáo hội Hòa hảo, rồi người Thượng Công giáo và người Hmong Công giáo.

BBC: Thế thông điệp mà bà đang tìm cách nêu ra ở đây là gì? Phải chăng việc điều trần này cố tình được tổ chức trùng với chuyến viếng thăm của Thủ tướng Phan Văn Khải?

Chúng tôi muốn đưa ra một thông điệp rất rõ ràng tới Thủ tướng VN rằng người Mỹ quan tâm tới tự do tôn giáo. Chúng tôi biết về tình trạng đàn áp đang diễn ra chống lại những tổ chức khác nhau, cả Công giáo lẫn Phật giáo và các tín ngưỡng khác. Và rằng chúng tôi sẽ không đặt chuyện thương mại và an ninh lên trên nhân quyền.

Ông Phan Văn Khải nói hồi tuần này rằng VN không có đàn áp tông giáo và chưa hề có chuyện đó. Liệu bà có ý kiến gì trước phát biểu đó thưa bà?

Điều đó đơn giản là không đúng. Tài sản bị tịch thu cách đây vài tháng từ người dân chỉ vì tín ngưỡng của họ. Họ nói họ phải từ bỏ Thiên chúa giáo và đấy là với những tín đồ công giáo bộ tộc Hmong ở các tỉnh miền tây bắc, rồi nhà sư Thích Trí Minh vừa được thả tự do nhớ áp lực của Hoa Kỳ, ông bị bỏ tù cũng vì bị đàn áp. Mặc dù được thả ông vẫn đang bị những sách nhiễu và đe dọa. Ông nói ông không thể lên tiếng phát biểu. Chúng tôi đã biết về chuyện Giáo hội Công giáo gặp khó khăn với chính phủ khi các linh mục sắp được thụ phong bị ngăn cản không được thụ phong. Rồi có một linh mục công giáo bị bỏ tù cùng với thân nhân vì ông phát biểu chống lại tình trạng đàn áp tôn giáo đối với những người khác. Khi Hoa Kỳ gây áp lực mạnh mẽ về trường hợp của ông và được cônng luận chú ý tới nhiều thì ông cuối cùng đã được thả hồi tháng hai. Vì thế nói vậy là không đúng và chuyện đó vẫn còn đang tiếp tục ngay lúc này đây.

Có một số cải thiện trong thời gian gần đây. Một số nhân vật bất đồng chính kiến vừa được thả và nhiều đạo luật được thông qua và ký phê chuẩn. Bà có nghĩ đây là những tiến bộ thực sự hay chỉ là hình thức phục vụ mục đích chuyến đi của ông Khải?

Tôi nghĩ đó chỉ là hình thức. Đại sứ về Tự do tôn giáo, ông John Hanford, vừa gây thêm áp lực, và dành nhiều thời gian cho vấn đề này. Họ đã nhận được thông điệp rằng đây là vì lợi ích của Hoa Kỳ và có tự do tôn giáo sẽ giúp cải thiện quan hệ. Nhưng quyết tâm chính trị của họ thì vẫn không thay đổi. Họ đã tiến hành những bước nhất định và có những hứa hẹn nhất định, như thả một số tù nhân chính trị nổi tiếng, nhưng mặt khác họ đe dọa các cựu tù nhân chính trị để buộc họ phải im tiếng, hoặc quản thúc họ tại các ngôi chùa hay tại gia. Vì thế họ không thực sự được tự do, không có đầy đủ các quyền công dân, và quyền chính trị. Việt Nam mới chỉ tỏ ra có thay đổi mà không có thực chất, không có cam kết thực sự cần thiết để có tự do tôn giáo. Và các nhóm này không hề là những mối đe dọa đối với họ. Không có những bằng chứng là các nhóm tôn giáo này tìm cách gây bất ổn xã hội

Kể từ khi hai nước bình thường hóa quan hệ, đã có một sự tiến bộ về ngoại giao, và nhất là thương mại. Bà có cho rằng vấn đề nhân quyền và tự do tôn giáo sẽ tiếp tục là cản trở hay không?

Kể từ khi có thỏa ước thương mại song phương, thì chúng ta không thấy có một sự hợp tác ở mức độ tương đương trong lĩnh vực tôn giáo. Tình hình nhân quyền ở Việt Nam đã không cải thiện kể từ sau việc thông qua luật thương mại song phương năm 2001. Có lẽ mức độ minh bạch đã tăng lên, cơ hội kinh tế cũng tăng, nhưng người ta không thấy có mối quan hệ trực tiếp giữa tăng trưởng quan hệ giao thương và khuyến khích tự do chính trị cho người ở Việt Nam. Để điều này xảy ra, phụ thuộc vào phía chính phủ Việt Nam. Tôi không nghĩ có lực cản nào với họ, ngoại trừ bản thân ý chí của chính phủ Việt Nam.

Bà có nghĩ ở đây có cả rào cản văn hóa hay không? Nhiều nước khi bị đặt dấu hỏi về nhân quyền, đã nói chúng tôi có một tiêu chuẩn khác. Thủ tướng Phan văn Khải từng nói đại ý tự do buôn bán ở Việt Nam giờ đây đã khác trước rất nhiều. Bà không để ý những điều như thế hay sao?

Tôi không cho rằng vấn đề mang tính chất văn hóa, mà có tính chất chính trị. Nhiều nước châu Á có tự do tôn giáo, như Nam Hàn hay Đài Loan. Tôi nghĩ Việt Nam là một đất nước vẫn chịu ảnh hưởng của các nguyên tắc Cộng sản và muốn loại tôn giáo ra khỏi xã hội trong chừng mực khả năng của họ. Chính quyền muốn bắt chước cách thức tại Trung Quốc, nhưng họ không thể bởi vì Việt Nam là một trong những nước đa dạng nhất về tôn giáo ở khu vực. Từ lâu đã có nhiều loại tôn giáo, và ở đây trở ngại duy nhất là chính sách chính trị vốn là tàn dư của chủ nghĩa cộng sản Sôviết. Vì thế tôi nghĩ họ có thể thay đổi chính sách. Đây không phải là vấn đề văn hóa cho người Việt Nam.

Xin hỏi bà đã đích thân đến Việt Nam để quan sát tình hình hay chưa?

Ủy hội của chúng tôi đã nhiều lần có các chuyến đi điều tra tại Việt Nam. Tôi đã gặp nhiều lãnh đạo của Việt Nam, nhưng bản thân tôi thì chưa đến Việt Nam.

Ủy hội nói họ từng gặp rắc rối ở Việt Nam, thí dụ như không được phép gặp một số nhân vật phản kháng. Điều này có chính xác không?

Họ không được thăm một số nhà bất đồng chính kiến. Ngoài ra, một trong số những người gửi điều trần cho ủy ban, linh mục Nguyễn Văn Lý, còn bị bắt giam vì hành động của ông. Giờ đây ông được tự do, hay ít nhất đã được ra khỏi tù, và ủy hội chúng tôi đã cố hết sức vận động cho điều này. Nhưng ông đã chịu nhiều vất vả trong tù, và cả người thân cũng vậy. Chính phủ không thay đổi, họ vẫn duy trì cách nghĩ từ thời Chiến tranh Lạnh, khi mà anh không chịu nhượng bộ về tự do tôn giáo vì anh xem đó là thứ có hại cho xã hội trên bước đường tiến lên xã hội thế tục.

Bà hy vọng gì từ chuyến thăm của thủ tướng Việt Nam và từ việc ra điều trần của bà?

Chúng tôi hy vọng Việt Nam sẽ nghiêm túc với những cam kết đã có trên giấy tờ. Chúng tôi hy vọng chính phủ Việt Nam sẽ có những bước tôn trọng cam kết với quốc tế và cải thiện việc tôn trọng nhân quyền. Quan hệ Việt – Mỹ về lâu dài sẽ cải thiện nhờ điều này. Nếu không, Hoa Kỳ sẽ bắt đầu thực hiện một số khuyến nghị của ủy ban đưa ra theo điều luật tự do tôn giáo quốc tế. Trong đó, có việc chuyển một số tiền dành cho Viêṭ nam sang cho những người thuộc khu vực tư nhân thúc đẩy nhân quyền, hoặc từ chối visa cho những viên chức chịu trách nhiệm cho việc đàn áp nhân quyền.