Công nhận nhà nước Palestine là một chuyện - nhưng ai sẽ trở thành lãnh đạo?

Đầu tháng này, một nhà ngoại giao Palestine tên là Husam Zomlot đã được mời tham dự một cuộc thảo luận tại viện nghiên cứu Chatham House ở London.

Bỉ vừa cùng với Anh, Pháp và các nước khác đã cam kết công nhận nhà nước Palestine tại Liên Hợp Quốc ở New York. Và Tiến sĩ Zomlot - Trưởng Phái đoàn ngoại giao Palestine tại Anh - khẳng định rõ ràng rằng đây là một thời điểm quan trọng.

"Những gì bạn thấy ở New York có thể là nỗ lực cuối cùng thực sự trong việc thực hiện giải pháp hai nhà nước," ông cảnh báo.

"Đừng để điều đó thất bại."

Vài tuần sau, điều đó đã trở thành hiện thực. Giờ đây, Anh, Canada và Úc, những nước vốn là đồng minh truyền thống của Israel, đã thực hiện bước đi này.

Ông Keir Starmer đã thông báo về động thái của Vương quốc Anh trong một video đăng trên mạng xã hội.

Trong đó, ông phát biểu: "Trước nỗi kinh hoàng ngày càng gia tăng ở Trung Đông, chúng ta đang hành động để duy trì khả năng hòa bình và giải pháp hai nhà nước.

"Điều đó có nghĩa là một Israel an toàn và vững chắc cùng với một nhà nước Palestine khả thi - hiện tại chúng ta không có cả hai điều đó."

Hơn 150 quốc gia trước đây đã công nhận nhà nước Palestine nhưng việc có thêm Anh và các quốc gia khác trong số này được nhiều người coi là một thời điểm quan trọng.

"Palestine chưa bao giờ mạnh mẽ đến thế trên phạm vi toàn thế giới như bây giờ," ông Xavier Abu Eid, một cựu quan chức Palestine, cho biết.

"Thế giới đang chung tay vì Palestine."

Nhưng vẫn còn những câu hỏi phức tạp cần lời giải, chẳng hạn như: Palestine là gì, và liệu có một quốc gia để mà công nhận hay không?

Bốn tiêu chí để trở thành một quốc gia được nêu trong Công ước Montevideo năm 1933. Palestine có thể chính đáng tuyên bố đáp ứng hai tiêu chí: có dân cư thường trú (dù chiến tranh ở Gaza đã đe dọa điều này một cách nghiêm trọng) và có năng lực tham gia vào quan hệ quốc tế – Tiến sĩ Zomlot là minh chứng cho tiêu chí thứ hai.

Nhưng nó vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu về một "lãnh thổ được xác định".

Nếu không có thỏa thuận nào về biên giới cuối cùng (và không có tiến trình hòa bình thực sự), thật khó để biết chắc chắn Palestine có nghĩa là gì.

Đối với người Palestine, nhà nước mà họ hằng mong ước bao gồm ba phần: Đông Jerusalem, Bờ Tây và Dải Gaza. Tất cả đều bị Israel chiếm đóng trong Chiến tranh Sáu ngày năm 1967.

Chỉ cần liếc qua bản đồ cũng có thể thấy vấn đề bắt đầu từ đâu.

Bờ Tây và Dải Gaza đã bị Israel chia cắt về mặt địa lý trong ba phần tư thế kỷ, kể từ khi Israel giành độc lập vào năm 1948.

Tại Bờ Tây, sự hiện diện của quân đội Israel và người định cư Do Thái đồng nghĩa với việc Chính quyền Palestine – được thành lập sau các thỏa thuận hòa bình Oslo trong thập niên 1990 – chỉ kiểm soát khoảng 40% lãnh thổ.

Kể từ năm 1967, việc mở rộng các khu định cư của người Do Thái đã dần xâm lấn Bờ Tây, chia cắt khu vực này thành một thực thể chính trị và kinh tế ngày càng manh mún.

Trong khi đó, Đông Jerusalem - nơi người Palestine coi là thủ đô của mình đã bị các khu định cư Do Thái bao quanh và dần dần tách rời thành phố khỏi Bờ Tây.

Số phận của Gaza, tất nhiên, còn tồi tệ hơn nhiều. Sau gần hai năm chiến tranh, bùng phát bởi các cuộc tấn công của Hamas vào tháng 10/2023, phần lớn lãnh thổ đã bị xóa sổ.

Nhưng như thể từng đó vẫn chưa đủ vấn đề để giải quyết, còn có một tiêu chí thứ tư được nêu trong Công ước Montevideo để được công nhận là một quốc gia: một chính phủ hoạt động hiệu quả.

Và đây là một thách thức lớn đối với người Palestine.

'Chúng tôi cần một ban lãnh đạo mới'

Trở lại năm 1994, một thỏa thuận giữa Israel và Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO) đã dẫn đến việc thành lập Chính quyền quốc gia Palestine (gọi tắt là Chính quyền Palestine hoặc PA). Chính quyền này thực hiện quyền kiểm soát dân sự một phần đối với người Palestine ở Gaza và Bờ Tây.

Nhưng kể từ cuộc xung đột đẫm máu năm 2007 giữa Hamas và phe phái chính của PLO là Fatah, người Palestine ở Gaza và Bờ Tây đã nằm dưới sự kiểm soát của hai chính phủ đối địch: Hamas ở Gaza và Chính quyền Palestine được quốc tế công nhận ở Bờ Tây, có tổng thống là Mahmoud Abbas.

Đó là 77 năm chia cắt về mặt địa lý và 18 năm chia cắt về mặt chính trị: một khoảng thời gian dài để Bờ Tây và Dải Gaza tách xa nhau.

Trong khi đó, nền chính trị Palestine đã trở nên cứng nhắc, khiến hầu hết người Palestine hoài nghi về khả năng lãnh đạo của họ và bi quan về cơ hội hòa giải nội bộ, chứ chưa nói đến tiến trình thành lập nhà nước.

Cuộc bầu cử tổng thống và quốc hội gần đây nhất diễn ra vào năm 2006, điều đó có nghĩa là chưa có người Palestine nào dưới 36 tuổi được bỏ phiếu ở Bờ Tây hoặc Dải Gaza.

"Thật khó hiểu khi chúng tôi chưa từng tổ chức bầu cử trong suốt thời gian qua", Diana Buttu, một luật sư người Palestine cho biết.

"Chúng tôi cần một ban lãnh đạo mới."

Sau cuộc chiến nổ ra ở Gaza vào tháng 10/2023, vấn đề này càng trở nên nghiêm trọng hơn.

Trước cái chết của hàng chục ngàn người dân, Chính quyền Palestine của ông Abbas, từ trụ sở ở Bờ Tây, gần như chỉ còn đóng vai trò của một kẻ đứng nhìn bất lực.

Nhiều năm bất hòa nội bộ

Sự căng thẳng trong hàng ngũ lãnh đạo đã diễn ra từ nhiều năm trước.

Khi chủ tịch PLO Yasser Arafat, trở về sau nhiều năm lưu vong để lãnh đạo Chính quyền Palestine, các chính trị gia Palestine địa phương thấy mình hầu như bị gạt ra ngoài lề.

Những "người trong cuộc" bắt đầu bực bội với phong cách áp đặt của "người ngoài" dưới trướng ông Arafat (tức ám chỉ những người theo chân ông về khi ông trở về nước). Những tin đồn về tham nhũng trong nhóm những người thân cận của ông Arafat càng làm tổn hại thêm uy tín của Chính quyền Palestine.

Quan trọng hơn, Chính quyền Palestine mới thành lập dường như không có khả năng ngăn chặn quá trình thực dân hóa dần dần Bờ Tây của Israel.

Họ dường như cũng chưa thực hiện lời hứa về độc lập và chủ quyền được nêu một cách chấn động trong cái bắt tay lịch sử giữa ông Arafat và cựu thủ tướng Israel, ông Yizhak Rabin, trên bãi cỏ Nhà Trắng vào tháng 9/1993.

Những năm tiếp theo không thuận lợi cho một sự tiến triển chính trị suôn sẻ, do bị nhiều yếu tố chi phối - các sáng kiến ​​hòa bình thất bại, sự mở rộng liên tục của các khu định cư Do Thái, bạo lực từ những kẻ cực đoan ở cả hai phía, sự trượt dốc chính trị của Israel về phía cánh hữu và sự chia rẽ bạo lực vào năm 2007 giữa Hamas và Fatah.

Nhà sử học người Palestine, ông Yezid Sayigh cho biết: "Theo diễn biến bình thường của dòng sự kiện, những nhân vật mới, thế hệ mới sẽ xuất hiện".

"Nhưng điều đó là không thể... Người Palestine ở các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng bị chia cắt thành nhiều nơi nhỏ và tách biệt, và điều đó khiến cho những nhóm người mới gần như không thể xuất hiện và hợp nhất."

Tuy nhiên, có một nhân vật đã nổi lên được là ông Marwan Barghouti.

Sinh ra và lớn lên ở Bờ Tây, năm 15 tuổi, ông bắt đầu hoạt động tích cực trong Fatah, phe phái PLO do ông Arafat lãnh đạo.

Ông Barghouti nổi lên như một nhà lãnh đạo được lòng dân trong cuộc nổi dậy lần thứ hai của người Palestine, trước khi ông bị bắt và bị buộc tội lên kế hoạch tấn công chết người khiến năm người Israel thiệt mạng.

Ông luôn phủ nhận các cáo buộc nhưng đã bị giam giữ tại nhà tù Israel kể từ năm 2002.

Tuy nhiên, khi người Palestine nói về những nhà lãnh đạo tương lai, họ lại nói về một người đàn ông đã bị giam cầm gần một phần tư thế kỷ.

Một cuộc thăm dò ý kiến ​​gần đây của Trung tâm Nghiên cứu Chính sách và Khảo sát Palestine có trụ sở tại Bờ Tây cho thấy 50% người Palestine sẽ chọn ông Barghouti làm tổng thống, bỏ xa ông Abbas, người đã giữ chức vụ này kể từ năm 2005.

Mặc dù là thành viên cấp cao của Fatah, tổ chức từ lâu đã có xung đột với Hamas, ông Barghouti được cho là có vai trò nổi bật trong danh sách các tù nhân chính trị mà Hamas muốn được trả tự do để đổi lấy các con tin Israel bị giam giữ ở Gaza.

Nhưng Israel vẫn chưa đưa ra bất kỳ dấu hiệu nào cho thấy họ sẵn sàng thả ông.

Vào giữa tháng 8/2025, một đoạn video xuất hiện, cho thấy hình ảnh một Barghouti 66 tuổi, gầy gò, yếu ớt đang bị Bộ trưởng An ninh Israel Itamar Ben Gvir chế giễu.

Đây là lần đầu tiên ông Barghouti xuất hiện trước công chúng sau nhiều năm.

Netanyahu và nhà nước Palestine

Ngay cả trước cuộc chiến ở Gaza, việc ông Benjamin Netanyahu phản đối nhà nước Palestine đã rất rõ ràng.

Vào tháng 2/2024, ông phát biểu rằng, "Mọi người đều biết rằng tôi là người đã ngăn cản việc thành lập một nhà nước Palestine trong nhiều thập kỷ, điều này sẽ gây nguy hiểm cho sự tồn tại của chúng tôi."

Bất chấp lời kêu gọi quốc tế về việc Chính quyền Palestine sẽ tiếp quản Gaza, ông Netanyahu khẳng định PA sẽ không có vai trò nào trong việc điều hành Gaza trong tương lai, với lý do ông Abbas chưa lên án các cuộc tấn công của Hamas hôm 7/10/2023.

Vào tháng 8/2025, Israel đã phê duyệt dự án xây dựng khu định cư sẽ gần như tách rời Đông Jerusalem ra khỏi Bờ Tây, trong đó 3.400 ngôi nhà sẽ được xây dựng.

Bộ trưởng Tài chính Israel Bezalel Smotrich tuyên bố dự án này sẽ chôn vùi ý tưởng về một nhà nước Palestine "vì không có gì để công nhận và cũng không có ai để công nhận".

Ông Sayigh lập luận rằng tình trạng này không mới.

"Dù có đưa Tổng lãnh thiên thần Michael xuống trần để lãnh đạo Chính quyền Palestine thì cũng chẳng thay đổi được gì. Bởi phải làm việc trong điều kiện khiến mọi thành công trở nên hoàn toàn bất khả thi."

"Và điều đó đã xảy ra từ lâu rồi."

Một điều chắc chắn là: nếu một nhà nước Palestine thực sự được thành lập thì cũng không được Hamas điều hành.

Một tuyên bố được đưa ra vào tháng 7/2025 sau hội nghị kéo dài ba ngày do Pháp và Ả Rập Xê Út tài trợ đã nêu rõ rằng "Hamas phải chấm dứt quyền kiểm soát ở Gaza và giao nộp vũ khí cho chính quyền Palestine".

"Tuyên bố New York" được tất cả các quốc gia Ả Rập tán thành và sau đó được 142 thành viên của Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua.

Về phần mình, Hamas cho biết họ sẵn sàng trao quyền quản lý Gaza cho một chính quyền độc lập gồm các nhà kỹ trị.

Liệu việc công nhận Palestine mang tính tượng trưng có đủ không?

Khi ông Barghouti đang ngồi tù, ông Abbas sắp bước sang tuổi 90, còn Hamas thì bị tiêu diệt với con số thương vong lớn và Bờ Tây thì bị tàn phá, rõ ràng Palestine thiếu sự lãnh đạo và đoàn kết.

Nhưng điều đó không có nghĩa là sự công nhận quốc tế là vô nghĩa.

"Thực tế, nó có thể rất có giá trị", bà Diana Buttu nói, mặc dù bà cảnh báo: "Điều đó phụ thuộc vào lý do tại sao các quốc gia này làm như vậy và mục đích của họ là gì".

Một quan chức chính phủ Anh, yêu cầu giấu tên, nói với tôi rằng chỉ một sự công nhận mang tính tượng trưng là không đủ.

"Câu hỏi đặt ra là liệu chúng ta có thể đạt được tiến triển nào đó để UNGA [Đại hội đồng Liên hợp quốc] không chỉ là một bên công nhận hay không."

Tuyên bố New York đưa ra ràng buộc cho các bên ký kết, bao gồm cả Anh, phải thực hiện "các bước cụ thể, có thời hạn và không thể đảo ngược để giải quyết hòa bình vấn đề Palestine".

Các quan chức ở London chỉ ra những nội dung trong tuyên bố đề cập đến việc thống nhất Gaza và Bờ Tây, hỗ trợ cho các cuộc bầu cử của PA và Palestine (cũng như kế hoạch tái thiết Gaza của người Ả Rập) là những bước cần thực hiện sau khi công nhận Palestine.

Nhưng họ biết rằng những trở ngại là rất lớn.

Israel vẫn kiên quyết phản đối và đe dọa sẽ trả đũa bằng cách chính thức sáp nhập một phần hoặc toàn bộ Bờ Tây.

Trong khi đó, Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump đã bày tỏ rõ sự không hài lòng của mình về vấn đề này trong phát biểu vào ngày 18/9: "Tôi không đồng tình với thủ tướng về vấn đề đó".

Vào tháng 8/2025, Hoa Kỳ cũng đã thực hiện bước đi bất thường là thu hồi hoặc từ chối cấp thị thực cho hàng chục quan chức Palestine, một bước đi có thể đã vi phạm các quy định của Liên Hợp Quốc.

Hoa Kỳ có quyền phủ quyết tại Liên Hợp Quốc đối với bất kỳ sự công nhận nào đối với nhà nước Palestine và ông Trump dường như vẫn trung thành với phiên bản "Kế hoạch Riviera" của mình, trong đó Hoa Kỳ sẽ nắm giữ "vị thế sở hữu lâu dài" đối với Gaza.

Điều quan trọng là kế hoạch này không đề cập gì đến Chính quyền Palestine, mà chỉ đề cập đến "chế độ tự quản được cải cách của Palestine" hoặc bất kỳ mối liên hệ nào trong tương lai giữa Gaza và Bờ Tây.

Tương lai lâu dài của Gaza có thể nằm ở đâu đó, giữa Tuyên bố New York, kế hoạch của ông Trump và kế hoạch tái thiết của người Ả Rập.

Tất cả các kế hoạch, theo những cách rất khác nhau, đều hy vọng sẽ cứu vãn được phần nào thảm họa đã giáng xuống Gaza trong hai năm qua. Và dù kết quả ra sao, kế hoạch đó cũng cần phải trả lời câu hỏi về Palestine và bộ máy lãnh đạo của nó.

Nhưng đối với những người Palestine như bà Diana Buttu, có một vấn đề cấp bách hơn nhiều. Điều bà thực sự mong muốn, theo bà, là các quốc gia này cần ngăn chặn các vụ giết chóc.

"Và hãy làm gì đó để ngăn chặn điều đó, thay vì tập trung vào vấn đề thành lập một nhà nước."