Trung Quốc đang có kế hoạch 'gây bất ổn' gì ở bãi cạn Scarborough trên Biển Đông?

Hải cảnh Trung Quốc hôm 16/9 cho hay họ đã áp dụng "các biện pháp kiểm soát" để chặn các tàu của Philippines tại bãi cạn Scarborough đang có tranh chấp ở Biển Đông. Đây là khu vực đã xảy ra đối đầu trong nhiều năm giữa hai quốc gia, theo Reuters.

Bãi cạn này có ý nghĩa gì?

Được đặt tên theo một con tàu của Anh bị mắc cạn tại đảo san hô này gần ba thế kỷ trước, bãi cạn Scarborough là một trong những thực thể hàng hải gây tranh chấp nhất châu Á và là điểm nóng bùng phát các căng thẳng ngoại giao về chủ quyền và quyền đánh bắt cá.

Nằm cách Philippines 200 km và bên trong vùng đặc quyền kinh tế của nước này, bãi cạn này được khao khát vì nguồn cá dồi dào và một đầm phá màu ngọc lam tuyệt đẹp, cung cấp nơi trú ẩn an toàn cho các tàu thuyền khi có bão.

Trung Quốc gọi bãi cạn này là đảo Hoàng Nham, trong khi Manila gọi là bãi cạn Panatag hay Bajo de Masinloc.

Vị trí của bãi cạn này mang tính chiến lược đối với Bắc Kinh, khi nằm ở giữa Biển Đông và gần các tuyến hàng hải vận chuyển hơn 3 nghìn tỷ USD thương mại mỗi năm. Các hoạt động tại đây được Mỹ và các cường quốc lớn khác theo dõi chặt chẽ.

Trung Quốc đang kế hoạch gì?

Trung Quốc đã phê duyệt việc thành lập một khu bảo tồn thiên nhiên tại bãi cạn Scarborough, với mục đích bảo tồn hệ sinh thái rạn san hô rộng 3.524 héc ta. Khu vực này sẽ bao phủ toàn bộ phía đông bắc của đảo san hô hình tam giác, rất gần với lối vào duy nhất dành cho các tàu lớn.

Thông báo này đã gây ra một phản ứng mạnh mẽ từ Philippines, vốn từ lâu đã cáo buộc Trung Quốc gây tổn hại đến san hô và sinh vật biển, bao gồm cả việc thu hoạch sò.

Philippines đang xem xét khả năng tiến hành các thủ tục trọng tài quốc tế khác về các vấn đề môi trường. Bắc Kinh cũng đưa ra những cáo buộc tương tự đối với Manila.

Trung Quốc có thể sẽ phải đối mặt với sự hoài nghi và quan ngại quốc tế về động cơ thực sự của họ.

Từ lâu, nhiều người đã dự báo rằng Trung Quốc có thể một ngày nào đó sẽ xây một hòn đảo nhân tạo tại bãi cạn Scarborough, giống như họ đã làm trên bảy bãi đá ngầm ở quần đảo Trường Sa, với một số được trang bị radar, đường băng và hệ thống tên lửa.

Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio gọi kế hoạch này là "gây bất ổn" và "mang tính cưỡng ép", đồng thời khẳng định Mỹ sát cánh cùng Philippines.

Chủ quyền thuộc về quốc gia nào?

Philippines và Trung Quốc đều tuyên bố chủ quyền đối với bãi cạn Scarborough nhưng chủ quyền này chưa bao giờ được xác lập và thực tế bãi cạn này nằm dưới sự kiểm soát của Bắc Kinh.

Các tàu thuyền của ngư dân Philippines vẫn hoạt động tại đó nhưng bị sự hiện diện của Trung Quốc áp đảo.

Trung Quốc đã chiếm giữ bãi cạn này vào năm 2012 sau một cuộc đối đầu với Philippines và kể từ đó đã duy trì lực lượng Hải cảnh và tàu cá tại đây.

Manila cho rằng một số tàu cá tại bãi cạn và các khu vực tranh chấp khác ở Biển Đông do lực lượng dân quân biển của Trung Quốc điều khiển, nhưng Bắc Kinh chưa bao giờ thừa nhận điều này.

Một phán quyết mang tính bước ngoặt về các vấn đề liên quan đến Biển Đông của Tòa Trọng tài Thường trực vào năm 2016 đã ủng hộ Manila, nhưng việc xác lập chủ quyền đối với bãi cạn Scarborough không nằm trong phạm vi phán quyết.

Phán quyết này nêu rõ rằng việc Trung Quốc phong tỏa khu vực này đã vi phạm luật pháp quốc tế, vì đây là ngư trường truyền thống của nhiều quốc gia, trong đó có Trung Quốc, Philippines và Việt Nam.

Nguy cơ xung đột

Căng thẳng đã âm ỉ một thời gian tại bãi cạn và nhiều vụ việc trong những năm gần đây đã gây ra các rắc rối ngoại giao, nhưng chưa có vụ nào leo thang thành xung đột vũ trang.

Các vụ việc có thể kể đến việc sử dụng vòi rồng, đâm va tàu và những động tác mà Philippines coi là nguy hiểm do Hải cảnh Trung Quốc gây ra, cũng như máy bay chiến đấu theo sát máy bay của Philippines bay qua bãi cạn. Cả hai bên đều cáo buộc nhau khiêu khích và xâm phạm.

Việc đứng lên chống lại Bắc Kinh có thể giúp Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. ghi điểm trong và ngoài nước, nhưng lực lượng Cảnh sát biển của ông không được trang bị đầy đủ và không thể sánh được với đội tàu của Trung Quốc.

Việc triển khai tàu chiến có thể là một "lằn ranh đỏ" mà không bên nào muốn vượt qua.

Một yếu tố răn đe có thể là Mỹ, quốc gia đã đưa liên minh phòng thủ với Philippines lên một tầm cao mới dưới thời ông Marcos. Bất kỳ phản ứng quân sự nào của Trung Quốc sẽ làm tăng đáng kể mức độ rủi ro.

Philippines và Mỹ có một Hiệp ước Phòng thủ Chung năm 1951, theo đó Washington sẽ bảo vệ đồng minh của mình trong trường hợp bị tấn công, một cam kết được các quan chức quốc phòng Mỹ thường xuyên củng cố.

Ông Marcos đã vận động thành công để có hiệp ước trở nên cụ thể hơn, mà giờ đây đã bao gồm cả các cuộc tấn công "ở bất cứ đâu tại Biển Đông".

Các chuyên gia nói gì?

Dương Tiêu, một chuyên gia hàng hải tại Viện Quan hệ Quốc tế Đương đại Trung Quốc, nhận định trong một video trên mạng xã hội có liên kết với đài truyền hình nhà nước Trung Quốc rằng kế hoạch lập khu bảo tồn thiên nhiên và phân định ranh giới là hợp lý và bãi cạn này xứng đáng được bảo vệ về mặt sinh thái.

Ông Dương nói rằng có những quy định rõ ràng sẽ cho phép bảo vệ và cho phép hải cảnh thực thi các quy định đó, điều này "phản ánh sự cải thiện dần dần về quyền tài phán và quản trị của chúng ta đối với khu vực biển này".

Ông cũng cáo buộc ngư dân Philippines đánh bắt các loài có nguy cơ tuyệt chủng và gây ô nhiễm nguồn nước.

Nhà phân tích hàng hải Jay Batongbacal của Đại học Philippines cho rằng động thái của Trung Quốc là một mưu đồ nhằm biện minh cho các hành động hung hăng và cưỡng ép, có thể dẫn đến việc ngư dân bị bắt giữ và sử dụng làm con tin.