Trump trở lại ASEAN: cục diện có đảo chiều cho Việt Nam và Đông Nam Á?

Tổng thống Mỹ Donald Trump đã đáp xuống Malaysia vào hôm 26/10 để tham dự Thượng đỉnh ASEAN nhân chuyến thăm ba nước châu Á. Chuyến đi diễn ra trong bối cảnh các quốc gia khu vực này dần thấm đòn thuế quan từ chính quyền ông.

Ông Trump cũng sẽ chứng kiến lễ ký kết "thỏa thuận hòa bình" giữa Thái Lan và Campuchia - hai quốc gia có tranh chấp biên giới kéo dài nhiều năm.

Áp lực thương mại từ ông Trump đã dẫn đến một lệnh ngừng bắn vào cuối tháng Bảy, chấm dứt năm ngày giao tranh khiến hơn hai chục người thiệt mạng.

Chuyến công du châu Á kéo dài một tuần của ông được xem là có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, với các điểm dừng tại Nhật Bản - nơi ông sẽ gặp gỡ nhà lãnh đạo bảo thủ mới của đồng minh thân cận này, và Hàn Quốc - để dự hội nghị thượng đỉnh các nhà lãnh đạo Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC).

Điểm nhấn của chuyến đi sẽ là cuộc gặp giữa ông và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình bên lề hội nghị APEC tại thành phố Gyeongju.

Hai nhà lãnh đạo Mỹ và Trung Quốc gần đây đã liên tục đe dọa nhau bằng thuế quan và hạn chế xuất khẩu, khởi nguồn từ động thái của Trung Quốc trong việc thắt chặt quản lý đất hiếm.

Sự chú ý đang đổ dồn vào cuộc gặp của hai nguyên thủ hai nền kinh tế lớn nhất toàn cầu tại Hàn Quốc.

Nhưng đối với khu vực Đông Nam Á, điểm dừng chân tiềm năng của ông Trump, chuyến đi này cũng có ý nghĩa quan trọng.

Khi đến Kuala Lumpur, thì đó sẽ là điểm đến đầu tiên của ông Trump tại châu Á, ngoài khu vực Trung Đông, trong nhiệm kỳ thứ hai này.

Hai quan chức cấp cao khác là Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent và Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer cũng đã đến Malaysia trong tuần này.

"Tổng thống Trump rất mong muốn thấy những kết quả tích cực hơn từ các cuộc đàm phán hòa bình giữa Thái Lan và Campuchia," Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim phát biểu hôm 22/10.

Đây cũng là lần đầu tiên ông Trump đồng ý tham dự hội nghị cấp cao các nhà lãnh đạo ASEAN kể từ khi trở lại nhiệm sở.

Trong nhiệm kỳ đầu tiên, ông đã tham dự hội nghị năm 2017 tại Philippines nhưng lại bỏ lỡ các lần tiếp theo, làm dấy lên nghi ngờ về cam kết của chính quyền Trump đối với khu vực.

Xét trên hầu hết các khía cạnh, Đông Nam Á chưa bao giờ là ưu tiên hàng đầu trong chính sách đối ngoại của ông Trump.

Cụm từ "Đông Nam Á" không được nhắc đến nhiều trong 10 tháng đầu nhiệm kỳ thứ hai của ông, ngoại trừ những lời lẽ mang tính trừng phạt, như đàm phán thương mại để giảm thuế quan và cảnh báo khu vực không nên quan hệ quá gần gũi với đối thủ chính của Mỹ là Trung Quốc.

Điều đó khiến cho lần tái xuất của ông tại Kuala Lumpur càng trở nên quan trọng, theo một bài bình luận trên Channel NewsAsia (CNA) hôm 10/10.

Kể từ khi các biện pháp thuế quan của ông chính thức có hiệu lực vào ngày 7/8, các quốc gia Đông Nam Á, đặc biệt là Việt Nam, đang dần cảm nhận các tác động tiêu cực về kinh tế.

Xuất khẩu Việt Nam sang Mỹ đã bắt đầu ghi nhận mức giảm trong hai tháng gần nhất so với các tháng trước đó.

Việt Nam có thể hy vọng gì từ chuyến thăm?

"Việc ông ấy trực tiếp tham dự lần này gửi đi một thông điệp quan trọng – nhất là trong bối cảnh các nhà lãnh đạo thế giới gặp nhiều khó khăn khi muốn tiếp xúc trực tiếp với ông kể từ sau khi các biện pháp thuế quan được công bố," bà Joanne Lin, đồng điều phối viên tại Trung tâm Nghiên cứu ASEAN thuộc Viện ISEAS–Yusof Ishak ở Singapore, nhận định với CNA.

Thủ tướng Úc Anthony Albanese, người mong muốn có cuộc gặp gỡ không chính thức với Tổng thống Trump tại Malaysia, đã nhận định trước khi rời Mỹ rằng việc tổng thống Mỹ tham dự ASEAN là một "điều tốt".

"Các tổng thống Mỹ không phải lúc nào cũng tham dự mọi cuộc họp của ASEAN và tôi nghĩ điều đó cho thấy ông ấy rất quan tâm đến khu vực này," ông nói.

Ông Gregory Poling, Giám đốc Tổ chức Sáng kiến Minh bạch Hàng hải châu Á (AMTI) thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), đánh giá với BBC News Tiếng Việt rằng chuyến đi đến khu vực của Tổng thống Trump thực chất ít liên quan đến các hội nghị ASEAN và APEC, mà chỉ tận dụng thời điểm thuận tiện vì nhiều nhà lãnh đạo khác sẽ có mặt tại Malaysia và Hàn Quốc.

"Trọng tâm của chuyến đi hoàn toàn là các cuộc gặp song phương."

Chiều ngày 26/10, ông Trump dự kiến sẽ cùng Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim chứng kiến lễ ký kết thỏa thuận thương mại Mỹ-Malaysia.

Sau đó hai tiếng, vị tổng thống Mỹ tham dự lễ ký kết hòa bình giữa Thái Lan và Campuchia. Các nhà lãnh đạo sẽ tiếp tục với Hội nghị Thượng đỉnh Mỹ-ASEAN vào lúc 18 giờ địa phương.

Các cuộc thảo luận dự kiến ​​sẽ tập trung vào Việt Nam và Thái Lan, hai quốc gia đóng góp lớn nhất vào thâm hụt thương mại của Mỹ, theo The Guardian.

"Thay vì bị đẩy về phía Trung Quốc để tìm kiếm ổn định ngắn hạn, Việt Nam đang tận dụng song song lợi thế từ cả hai nền kinh tế lớn, Mỹ và Trung Quốc, nhằm củng cố vị thế trong chuỗi giá trị toàn cầu, đẩy mạnh mục tiêu công nghiệp hóa và đảm bảo khả năng phục hồi kinh tế dài hạn," bà Trần Thị Mộng Tuyền, nhà nghiên cứu tại Đại học Chính trị Quốc gia Đài Loan, chia sẻ quan sát của mình với BBC News Tiếng Việt.

"Nói cách khác, áp lực từ Mỹ là một hiện thực đáng chú ý, nhưng phản ứng của Việt Nam không phải là nghiêng hẳn về Trung Quốc mà là tận dụng cả hai bên, mở rộng hợp tác cả hai phía, duy trì thế cân bằng chiến lược trong một môi trường địa kinh tế biến động", bà Tuyền nhận định.

Việc thu hẹp thị trường Mỹ do thuế quan là một đòn đau vào nền kinh tế Việt Nam, vốn phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu. Sự bất an thương mại cũng đe dọa mục tiêu tăng trưởng cao của giới lãnh đạo nước này: 8,3-8,5% năm nay và trên 10% các năm sau đó.

Sự bất ổn ngoại thương khiến các định chế tài chính quốc tế như Fitch, IMF và World Bank hạ triển vọng tăng trưởng của nước này trong năm nay cũng như năm sau, và thật chỉ thật sự có đà tăng trở lại vào năm 2027 khi tình hình đã ổn định hơn.

Ông Poling cho rằng cảm nhận của Việt Nam và nhiều đối tác khác rằng chính phủ Mỹ khó lường và đôi khi mang tính săn mồi, do đó các chính phủ này sẽ phải phòng ngừa nhiều hơn và tìm kiếm mối quan hệ sâu sắc hơn với các bên thứ ba để tránh bị ảnh hưởng quá mức từ Mỹ hoặc Trung Quốc.

"Có vẻ như ưu tiên hàng đầu của Việt Nam là châu Âu, nơi cung cấp thị trường xuất khẩu thay thế khả thi duy nhất cho Mỹ."

Tuy vậy, có thể thấy ngoại trừ thỏa thuận thương mại với nước chủ nhà, dường như rất khó có khả năng ông Trump sẽ "chốt" một thỏa thuận với bất kỳ quốc gia nào khác.

Nhiều nhà quan sát thậm chí nhận định mối quan tâm chính của ông là muốn khẳng định mình như một nhà kiến tạo hòa bình, và vẫn chưa từ bỏ nỗ lực theo đuổi việc đạt được giải Nobel Hòa bình.

Malaysia đã làm trung gian cho một lệnh ngừng bắn mong manh giữa Thái Lan và Campuchia sau năm ngày giao tranh hồi tháng 7 khiến hàng chục người thiệt mạng và khoảng 300.000 người phải di dời, nhưng nguyên nhân của xung đột vẫn chưa được giải quyết.

Ngoại trưởng Malaysia Mohamad Hasan, gần đây đã nói với các phóng viên rằng ông Trump "háo hức" chứng kiến ​​một hiệp định hòa bình được ký kết, một bước đột phá mà chắc chắn vị tổng thống Mỹ sẽ sử dụng để củng cố uy tín của mình với tư cách là một nhà kiến ​​tạo hòa bình quốc tế, theo The Guardian.

Một số trang tin cho hay tổng thống Mỹ thậm chí đã yêu cầu một buổi lễ đặc biệt bên lề Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN để tôn vinh vai trò của ông trong các cuộc đàm phán hòa bình giữa hai nước kể trên.

Một bài viết đăng tải trên trang web của Viện nghiên cứu Lowy hôm 24/10 cho rằng chuyến thăm chớp nhoáng của ông Trump sẽ không giải quyết được hầu hết các câu hỏi về cách tiếp cận của Mỹ đối với khu vực.

Nhưng các nhà lãnh đạo có lẽ sẽ coi các hội nghị này là cơ hội để thiết lập kết nối với ông Trump, với hy vọng bảo vệ lợi ích kinh tế của họ, tức là tránh bị áp thuế cao hơn trong những năm tháng tới.

Ông Trump sẽ rời Malaysia vào sáng sớm ngày 27/10 để lên đường sang Nhật Bản.

Các điểm đáng chú ý khác trong thượng đỉnh

Ngoài các nhà lãnh đạo của 10 quốc gia thành viên ASEAN và Tổng thống Mỹ Donald Trump, danh sách khách mời còn có những nhân vật nổi bật như Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường, Thủ tướng Nhật Bản mới tuyên thệ nhậm chức Sanae Takaichi, Tổng thống Hàn Quốc Lee Jae-myung, Tổng thống Brazil Luiz Inácio Lula da Silva, Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa, Thủ tướng Canada Mark Carney.

Trong khi đó, Phó Thủ tướng Nga Alexander Novak và Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi sẽ tham dự trực tuyến.

Trong khuôn khổ thượng đỉnh, Malaysia sẽ đăng cai tổ chức Thượng đỉnh của Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP).

Đây là hội nghị đầu tiên của khối kể từ khi đạt được thỏa thuận thương mại ban đầu vào năm 2020. Tại đây, các nước thành viên sẽ xem xét kết nạp thành viên mới và thảo luận các biện pháp để cải thiện lưu thông thương mại.

RCEP hiện là khối thương mại lớn nhất thế giới, bao gồm tất cả 10 thành viên ASEAN cùng với Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc và New Zealand.

Khối này chiếm gần một phần ba dân số toàn cầu và khoảng 30% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) toàn cầu.

Một số nhà phân tích nhận định RCEP là một tấm đệm tiềm năng giúp các nước chống lại các mức thuế quan do Mỹ áp đặt, mặc dù các điều khoản của khối được cho là yếu hơn so với một số thỏa thuận thương mại khu vực khác do sự cạnh tranh lợi ích giữa các thành viên.

Cũng trong khuôn khổ thượng đỉnh, ASEAN dự kiến sẽ chính thức kết nạp Đông Timor trở thành thành viên thứ 11 vào ngày 26/10, khép lại tiến trình gia nhập kéo dài hơn một thập kỷ.

Đông Timor là quốc gia nghèo nhất Đông Nam Á với khoảng 1,4 triệu dân. Nước này đã nộp đơn xin gia nhập khối ASEAN từ năm 2011 và được cấp quy chế quan sát viên vào năm 2022.