Việt Nam mua chiến đấu cơ F-16 có chọc giận Trung Quốc và Nga?

Mua vũ khí, trang thiết bị quân sự của Mỹ vẫn là vấn đề tế nhị mà Việt Nam phải cân nhắc từ lâu vì sức ép chính trị từ Trung Quốc, cũng như để không làm phật lòng Nga, nhà cung cấp vũ khí chính cho Hà Nội từ hơn 70 năm qua.

Thông tin Việt Nam chốt sổ mua ít nhất 24 tiêm kích F-16 của Mỹ xuất hiện trên trang tin quốc phòng 19FortyFive vào giữa tháng Tư đã làm dấy lên mối quan tâm trong giới phân tích quân sự quốc tế cũng như những người quan tâm tại Việt Nam.

"Chúng ta không biết nguồn gốc của bài viết trên trang 19FortyFive. Tuy nhiên, việc thông tin như vậy được tiết lộ – bất kể thỏa thuận có thực sự diễn ra hay không, điều vẫn còn phải chờ xác nhận từ các quan chức chính phủ của cả hai phía – rõ ràng là rất đúng thời điểm," Tiến sĩ Benjamin J. Sacks từ trung tâm nghiên cứu RAND Corporation (Mỹ) nói với BBC.

"Và tôi tin rằng người tiết lộ thông tin đã làm vậy nhằm gửi một thông điệp không chỉ tới Bắc Kinh mà còn tới cả Moscow. Việc tiết lộ thông tin, dù dưới hình thức ẩn danh, chắc chắn sẽ phục vụ lợi ích của Mỹ," nhà phân tích này nêu quan điểm.

Trao đổi với BBC, nhiều chuyên gia quốc phòng cho rằng Hà Nội chắc chắn sẽ phải cân nhắc yếu tố Trung Quốc khi mua bán dòng tiêm kích sát thương này của Mỹ.

Còn người bạn lâu năm Nga thì sao? Giới quan sát cho rằng Moscow sẽ thất vọng nhưng "đã chuẩn bị tinh thần từ trước".

Yếu tố Trung Quốc và Nga

Vào đầu tháng 4/2025, Mỹ đã phê duyệt bán 20 tiêm kích F-16 cho đồng minh của họ tại châu Á – Thái Bình Dương là Philippines.

Thông báo được đưa ra chưa đầy một tuần sau chuyến thăm của Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Pete Hegseth tới Manila, chuyến công du đầu tiên của ông với tư cách là người đứng đầu Lầu Năm Góc đến châu Á.

Ông Hegseth tuyên bố Washington sẽ tăng cường liên minh quân sự với Manila nhằm "khôi phục khả năng răn đe" để đối phó với "sự hung hăng của Trung Quốc" trong khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

"Với F-16, Trung Quốc đã phản ứng cực kỳ mạnh mẽ, tôi sẽ dùng từ 'phản ứng dữ dội', khi chỉ trích Philippines về việc đã mua tiêm kích này," Giáo sư Carl Thayer, nhà nghiên cứu chính trị Việt Nam và bang giao quốc tế từ Đại học News South Wales, Úc, nói.

Theo ông, đối với Việt Nam, quốc gia cũng có tranh chấp chủ quyền trên Biển Đông, Trung Quốc chắc chắn sẽ tức giận nếu một thương vụ F-16 giữa Việt Nam và Mỹ có thật, vì điều này sẽ trao cho Washington một lợi thế, khi các chuyên gia quân sự và kỹ thuật viên Mỹ sẽ có thể liên tục ra vào Việt Nam để hỗ trợ quá trình chuyển giao.

Theo các chuyên gia, việc sở hữu chiến đấu cơ F-16 sẽ mang lại năng lực tấn công bất kỳ vị trí nào ở Biển Đông cho Việt Nam, cũng như khả năng tấn công nhiều mục tiêu – trên bộ, trên biển và trên không.

"Điều đó sẽ tạo ra một rào cản lớn nếu Trung Quốc muốn sử dụng vũ lực. Đó cũng là lý do vì sao Trung Quốc từng phản ứng gay gắt với Philippines khi nước này mua F-16," Giáo sư Thayer nói.

"Việt Nam có đường bờ biển dài, họ có thể đặt các sân bay ở bất kỳ đâu dọc theo đó để triển khai F-16, nhanh chóng bao phủ các khu vực rộng lớn. Điều này cũng tạo ra một liên kết bền chặt hơn với Mỹ, có thể mở rộng thêm theo thời gian – và chắc chắn điều này không nằm trong lợi ích chiến lược của Trung Quốc," ông bổ sung.

Còn đối với Nga, theo ông, nhà cung cấp vũ khí lâu năm của Việt Nam sẽ thất vọng vì mất một thương vụ. Nhưng đây là một thương vụ không khả thi do Nga không thể giao hàng cũng như đang vướng các lệnh trừng phạt quốc tế vì cuộc chiến ở Ukraine.

Dẫu vậy, theo chuyên gia này, cả Bắc Kinh và Moscow chỉ có thể quan sát và chấp nhận việc Hà Nội tuân thủ chính sách quốc phòng "bốn không".

"Nếu nhìn lại Sách Trắng Quốc phòng năm 2019, sau phần đề cập đến 'bốn không', còn có thêm một điểm mở, gọi là 'một tùy'. Có thể hiểu là tùy thuộc vào hoàn cảnh, Việt Nam có quyền tự đưa ra quyết định mua sắm vũ khí," ông Thayer dẫn giải.

"Dĩ nhiên, họ hoàn toàn có thể đã chọn mua tiêm kích châu Âu như Gripen của Thụy Điển thay vì F-16 của Mỹ. Nhưng để duy trì sự cân bằng, và trong bối cảnh hiện tại khi năng lực quân sự của Trung Quốc đang mở rộng nhanh chóng, thì quyết định này là hợp lý – nhất là khi Nga đã không còn là đối tác khả thi," ông nhận định.

Từ Singapore, Tiến sĩ Ian Storey, học giả của Viện ISEAS, Singapore, nói với BBC rằng: "Bắc Kinh sẽ không vui nếu thỏa thuận này được tiến hành và Việt Nam chắc chắn sẽ phải cân nhắc 'yếu tố Trung Quốc' trong quá trình ra quyết định."

"Mối quan hệ giữa Việt Nam và Trung Quốc hiện đang rất tốt và giới lãnh đạo Việt Nam sẽ không muốn làm Bắc Kinh phật lòng bằng cách mua tiêm kích do Mỹ sản xuất. Đây là một ví dụ nữa về cách Hà Nội phải cân bằng lợi ích của mình giữa Washington và Bắc Kinh," học giả này đánh giá.

Dẫu vậy, Tiến sĩ Benjamin J. Sacks lại cho rằng ngoài những lời phản đối thì Trung Quốc và Nga không thể làm gì nhiều.

"Vẫn có khả năng Bắc Kinh hoặc Moscow sẽ áp dụng một số biện pháp kinh tế. Tuy nhiên, chắc chắn sẽ không có leo thang quân sự," ông đánh giá.

Nghiên cứu sinh tiến sĩ Nguyễn Thế Phương từ Đại học New South Wales đồng tình rằng dù Trung Quốc có thể phản đối về mặt ngoại giao nhưng không thể nào cản được việc Hà Nội mua sắm vũ khí, khí tài.

"Cái mà Trung Quốc có thể làm là phát tín hiệu phản đối, có thể làm một số động thái gây căng thẳng ở một số thực thể trên Biển Đông. Tuy nhiên, họ không cản được vì mua sắm cái gì là chủ quyền quốc gia," ông đánh giá.

Ông Phương cũng đồng ý rằng sự phản đối của Trung Quốc nếu thương vụ này xảy ra cũng chỉ dừng ở một mức đột nhất định, không bùng phát thành căng thẳng lớn.

"Thực tế mà nói, xét về cân bằng lực lượng, việc mua 1-2 trung đoàn F-16 cũng không làm thay đổi đáng kể cán cân quân sự ở Biển Đông, bởi vì F-16 vẫn là Việt Nam mua của Mỹ trong khi bản thân Trung Quốc có thể tự chế tạo máy bay liên tục," chuyên gia quốc phòng này lý giải.

Còn Đông Nam Á thì sao?

Trong khu vực Đông Nam Á, nhiều quốc gia như Indonesia, Malaysia, Singapore đã mua được những máy bay chiến đấu rất hiện đại, thậm chí Singapore đã đặt hàng chiến đấu cơ thế hệ năm F-35 của Mỹ.

Theo các chuyên gia, không có bất kỳ quốc gia ASEAN nào khác sẽ cảm thấy bị đe dọa bởi máy bay Việt Nam.

"Các nước Đông Nam Á thừa hiểu là Việt Nam mua sắm vũ khí để phòng ai, chống ai… Đó chính là Trung Quốc," ông Nguyễn Thế Phương nói.

"Chủ yếu là thách thức đối với Trung Quốc. Không ai tin rằng Việt Nam có ý định tấn công Trung Quốc, mà chỉ là răn đe một bên nào đó sắp tấn công hoặc phản ứng lại một cuộc tấn công vào lãnh thổ Việt Nam," Giáo sư Thayer bổ sung.

Theo ông Thayer, cái gọi là "chạy đua vũ trang" có thể được kiểm soát thông qua các hội nghị bộ trưởng quốc phòng ASEAN. Và ngoài ra, mỗi quốc gia đều có quyền mua sắm vũ khí của mình mà không cần tham vấn lẫn nhau.

Do đó, ông cho rằng việc Việt Nam mua F-16 sẽ đi kèm với nỗ lực ngoại giao để thông báo với các nước ASEAN về mục đích sử dụng. Và thêm vào đó, việc Việt Nam vẫn tuân thủ học thuyết quốc phòng "bốn không" sẽ là yếu tố trấn an khu vực.

Trong khi đó, Giám đốc Raymond Powell của Dự án SeaLight thuộc Trung tâm Gordian Knot về sáng kiến an ninh quốc gia thuộc Đại học Stanford, Mỹ cho rằng: "Mặc dù nhiều quốc gia sẽ nói rằng họ lo lắng về việc quân sự hóa khu vực Đông Nam Á, nhưng thực tế là khu vực này đã quân sự hóa sâu sắc rồi."

"Sự mở rộng của Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc đã diễn ra rất mạnh mẽ. Và thực tế là chúng ta thường thấy rằng các chính phủ khác, ngay cả khi họ công khai nói rằng họ lo lắng về việc Mỹ thực hiện các hoạt động quân sự trong khu vực, thì trong các cuộc trao đổi kín, họ thường nói rằng muốn Mỹ hiện diện nhiều hơn trong khu vực.

"Lý do đơn giản là họ cần một đối trọng với tham vọng của Trung Quốc. Và điều mà các quốc gia thường lo lắng hơn bất cứ điều gì không phải là sự can dự của Mỹ vào khu vực, mà là khả năng Mỹ rút lui khỏi khu vực," ông nêu quan điểm.

"Vì vậy, một thương vụ bán vũ khí như F-16, theo tôi, sẽ có tác động tích cực vì nó góp phần tăng cường gắn kết và đầu tư của Mỹ vào khu vực Đông Nam Á – điều mà tôi nghĩ là mang lại lợi ích tổng thể," chuyên gia này kết luận.

Đồ họa do đội ngũ East Asia Visual Journalism của BBC thực hiện.