Biến cố 30/4: vết thương khó chữa lành nhưng còn đó hy vọng

"Đó là một chuyến đi không báo trước. Ba tôi, người làm cho Hải quân Việt Nam Cộng hòa, đã luôn muốn ở lại Việt Nam để chăm sóc mẹ già. Nhưng rốt cuộc, ông đã phải đưa cả gia đình lên một chuyến tàu biển cuối cùng."

Nghệ sĩ Đinh Mỹ Loan kể lại với BBC News Tiếng Việt ký ức ngày 30/4/1975 đã tác động đến các tác phẩm của chị thế nào, khi cuộc triển lãm Flower Hands (Hoa Tay) kỷ niệm 50 năm Chiến tranh Việt Nam đang treo hai tác phẩm độc đáo của chị.

Đó là tác phẩm các dụng cụ lao động có tên Reconstructing the space in between (tạm dịch Hàn gắn khoảng trống chia cắt) và tác phẩm đôi găng tay đấm bốc Kiss my Grits (một lối chơi chữ).

Tất cả đều được nạm công phu bằng vỏ trứng.

"Gia đình tôi đã lênh đênh trên biển, suýt chết chìm, thì được những người xa lạ cứu.

"Tôi luôn muốn mang những điều ấy vào tác phẩm của mình: Sự mạnh mẽ, nhưng cũng mong manh của con người. Cùng lòng nhân ái," từ Mỹ, nghệ sĩ Mỹ Loan nói với BBC Tiếng Việt.

Hiện Mỹ Loan là một trong những nghệ sĩ có những đóng góp lớn cho cộng đồng người di cư ở vùng nam nước Mỹ (American South, một khu vực địa lý và văn hóa ở miền nam nước Mỹ).

Nhưng đó không phải là một hành trình dễ dàng.

Đã có rất nhiều nỗi đau, những mặc cảm của một thuyền nhân, những vật lộn và tranh đấu để có cảm giác "thuộc về" hay được công nhận.

Hành trình trăn trở ấy đã được nghệ sĩ Mỹ Loan đưa vào các tác phẩm của mình, "như một cách chữa lành," theo lời chị.

Lênh đênh giữa đại dương

Đúng ngày 30/4/1975, chiếc tàu chở gia đình Mỹ Loan, khi đó mới ba tuổi, tiến ra đại dương mênh mông, mang theo những người Việt Nam vẫn còn chưa hết bàng hoàng vì bỗng chốc phải tha hương, ly tán.

Đó là một con tàu tấn công được đóng vào những năm 1950, có khả năng chở từ ba đến năm xe tăng và 54 thành viên thủy thủ đoàn.

Tuy nhiên, chuyến đi cuối cùng đó đã chở gần 1.000 người tị nạn chen chúc như cá mòi.

Khi mặt trời mọc, những người trên tàu nhận ra rằng họ không phải là con tàu duy nhất ngoài biển.

Trong suốt tháng 4/1975, ước tính có hơn 130.000 người Việt Nam được Hoa Kỳ di tản bằng cả đường không và đường biển, bao gồm các viên chức, quân nhân và gia đình của họ.

Nhiều gia đình, giống gia đình của Mỹ Loan, không kịp chuẩn bị gì cho tới phút chót.

Người ta bỏ lại nhà cửa, thậm chí phải dứt áo ra đi bỏ lại thân nhân - những người già cả, đau yếu, hoặc vì một số lý do khác không thể hòa vào dòng người tuyệt vọng, hoảng loạn đó để chen chân lên những chiếc tàu cũ kỹ.

Con tàu già cỗi chở gia đình Mỹ Loan, gồm cha, mẹ, chị và anh trai chị, có hai máy thì một máy đã hỏng sẵn.

Sau vài ngày trên biển, máy còn lại cũng hỏng nốt.

Con tàu bơ vơ trôi trên đại dương, có nguy cơ chìm dần.

Cả gia đình Mỹ Loan không ai biết bơi, tưởng đã phải bỏ mạng.

Vào ngày thứ hai, một con tàu khác cũng chở theo những người tị nạn đã quyết định cứu giúp.

Họ bắc những tấm ván để người từ con tàu chết máy bò qua.

Thoát chết, nhưng bến bờ vẫn xa vời vợi.

Trong nhiều ngày, con tàu bị Philippines không cho cập cảng vì mang danh là tàu "thuộc một chính phủ Nam Việt Nam vừa mới giải thể."

"Chúng tôi là những người đàn ông, phụ nữ và trẻ em không có đất nước, trôi nổi và chờ đợi bất kỳ ai cho chúng tôi cập bến bờ biển của họ," nghệ sĩ Mỹ Loan nhớ lại.

Những phận người phút chốc mất nước, mất nhà, cứ lênh đênh như thế trên đại dương, với tài sản vỏn vẹn của mỗi gia đình là chính con cái của họ, và cùng lắm thêm một chiếc túi xách tay với một số đồ vật mà họ cho là có giá trị nhất có thể mang theo được.

Khi lên tàu, "tài sản" của mẹ Mỹ Loan có hai bộ quần áo, năm túi gạo nhỏ, ba lon sữa bột hiệu Guigoz, bảy chiếc lắc tay bằng vàng, những thứ mà bà tin rằng bà "có thể dùng để đổi chác".

Trong đó, gạo, thứ mà bà quý như vàng, cuối cùng lại bị đem vứt đi ngay sau khi gia đình đặt được chân lên đất Mỹ.

"Tôi không nhớ được gì nhiều hành trình đó, nhưng ba mẹ tôi kể lại rằng khi đặt chân đến Mỹ, người ta đã lấy gạo của mẹ và vứt đi. Mẹ tôi đã rất buồn. Nhưng đổi lại, họ đưa cho ba mẹ tôi một lon Coca-Cola - giống như kiểu người Mỹ chào mừng bạn đã sống sót," nghệ sĩ Mỹ Loan nhớ lại.

Suốt trong vài tháng ròng, Mỹ Loan cùng anh trai và cha mẹ đã trải qua qua ba trại tỵ nạn, gồm Subic Bay (Philippines), đảo Wake và cuối cùng là Pendleton ở nam California, trước khi được một nhà thờ Luther ở Boone đồng ý bảo trợ.

Trại tị nạn

Mỹ Loan khi đó còn quá nhỏ để có thể nhớ hết những gì đã diễn ra ở các trại tị nạn mà gia đình chị lưu trú, đặc biệt là trại tị nạn Camp Pendleton ở Nam California - nơi được dựng lên cấp tốc để đón khoảng 50.000 người Việt Nam và một số nước Đông Nam Á tới Mỹ sau khi Sài Gòn sụp đổ.

Tuy nhiên nỗi buồn tha hương của họ, cũng như thái độ lạnh lùng và có phần thận trọng của phía Mỹ đã được báo chí nước Mỹ tại thời điểm đó ghi lại.

Tạp chí Time số ra ngày 12/5/1975 trong bài Nỗi buồn ngày đến Mỹ viết:

"Ngày qua ngày, khi tiếng pháo vang lên như một lời chào buồn bã từ bãi tập bắn gần đó, những chiếc xe buýt lần lượt đổ xuống những hành khách mệt mỏi. Những người tị nạn Việt Nam đã đến điểm dừng chân đầu tiên của họ trên đất Mỹ: Trại Pendleton ở miền Nam California.

"Những tiểu thương và viên chức Sài Gòn, với khuôn mặt hằn lên vẻ mệt mỏi và đau khổ, những người vợ mím chặt môi kìm nước mắt, những đứa trẻ ngơ ngác dưới ánh nắng chói chang, lần lượt bước vào trại."

"Ở đó, họ được phát nệm, chăn màn và các bộ dụng cụ cá nhân gồm đồ dùng vệ sinh, dép và mỗi người một thanh kẹo..."

"Giống như những người đầu tiên đến vào tuần trước, nhiều người tị nạn chắc chắn sẽ bối rối trước quy trình lạnh lùng, máy móc ở trại..."

"Trong khi chờ được xử lý hồ sơ và tìm được người bảo trợ, những người tị nạn phải tập thích nghi với điều kiện sinh hoạt thô sơ trong các túp lều nung nóng dưới ánh mặt trời gay gắt phương nam..."

Trong những mảnh ký ức rời rạc của mình, nữ nghệ sĩ Mỹ gốc Việt nhớ lại dù có rất nhiều nỗi buồn, sự hoài nghi, sự dè chừng, cô bé Mỹ Loan khi đó không đơn độc.

Cô đã kết bạn với những trẻ em Việt Nam và các nước khác sống tại trại.

Điều đặc biệt là gia đình họ đã được đoàn tụ với gia đình người dì rời Việt Nam nhiều tuần trước đó nhưng bặt tin.

"Chúng tôi không biết gia đình dì ở đâu cho tới khi phát hiện họ cũng ở trại tị nạn này.

"Khi nhìn thấy dì trong căng tin, chúng tôi đã ôm lấy nhau mà khóc. Đó là một buổi đoàn viên xúc động," Mỹ Loan hồi tưởng.

Nhưng sự đoàn viên đó trên đất Mỹ chưa bao giờ làm nguôi ngoai nỗi đau của người cha. Ông không bao giờ còn được gặp lại người mẹ già đang đau ốm mà ông đành phải để lại Việt Nam.

Để đến được Mỹ, vì nhiều lý do, nhiều gia đình Việt Nam phải chấp nhận ly tán.

"Ba tôi không muốn đi, và chưa chuẩn bị cho việc ra đi này. Nhưng bà tôi kiên quyết nói với ông rằng, con phải đi, vì tương lai gia đình của con, các cháu còn nhỏ lắm. Ba tôi đã không có cơ hội gặp lại bà kể từ đó."

"Đó cũng chính là lý do tôi chưa bao giờ hiểu được vì sao người ta có thể gọi đó là Ngày Thống nhất," nghệ sĩ Mỹ Loan nói.

Con đường nghệ thuật

Giống như nhiều người nhập cư gia màu khác, Mỹ Loan đã trải qua tuổi thơ, ban đầu, khá khó khăn, trong các trại tị nạn, và sau đó, là hành trình trưởng thành không mấy dễ dàng để có thể thấy mình là một phần của cộng đồng ở Mỹ.

"Khi tới Mỹ, chúng tôi đã phải đối mặt với một sự hoài nghi. Họ không hiểu tiếng Việt, chúng tôi không nói tiếng Anh tốt lắm. Thật khó khăn.

"Mọi người chế giễu cách chúng tôi nhìn, cách chúng tôi nói, cách chúng tôi ăn. Tôi nghĩ rằng chúng tôi đã rất ngại ngần."

Nhưng giống như khi ở trại tị nạn, Mỹ Loan không đơn độc trong hành trình tìm bản sắc của mình.

Có rất nhiều đứa trẻ Việt Nam, là con của những thuyền nhân năm 1975, đã chia sẻ với chị về khao khát muốn hòa nhập, muốn được cảm thấy mình "Mỹ" hơn trên đất Mỹ.

Chị thừa nhận phải trải qua nhiều năm tháng, khi đã trưởng thành hơn, để chấp nhận và thực sự hiểu được tầm quan trọng của việc tự hào là người Việt Nam.

"Nó trở nên dễ dàng hơn, nhưng tôi nghĩ rằng điều đó cần một chút khôn ngoan và thời gian," chị chia sẻ.

Sau khi được một nhà thờ nhận bảo trợ, gia đình Mỹ Loan rời khỏi trạn tị nạn Camp Pendleton để tới sống ở Boone, North Carolina.

Họ được chào đón và giúp đỡ để thích nghi với môi trường mới trong vài tháng đầu.

Sau đó, cha mẹ Mỹ Loan lập tức phải đi làm. Họ thực sự đã làm việc quần quật từ sáng tới tối để nuôi gia đình.

Cô bé Mỹ Loan, khi đó mới bốn tuổi, quá sợ hãi phải rời xa cha mẹ, đã khóc hết nước mắt.

Chỉ tới khi được cô giáo chỉ cho xem các dụng cụ để vẽ tại lớp mẫu giáo, Mỹ Loan mới tìm thấy niềm vui mới, thậm chí đã mê mẩn tới mức quên mất cả mẹ. Ký ức ấy luôn khiến chị tin rằng hẳn đó phải là điểm khởi đầu để chị theo đuổi con đường mỹ thuật sau này.

Với bằng nghệ thuật từ Đại học Carolina ở Chapel Hill và bằng nghệ thuật thị giác từ Đại học Wollongong ở New South Wales, Úc, chị đã có nhiều triển lãm quốc tế.

Chị cũng trở thành thành viên Hiệp hội Nghệ sĩ nữ người Mỹ gốc Á và cùng với chồng, Till Schmidt-Rimpler, trở thành người sáng lập và giám đốc nghệ thuật của một dự án phi lợi nhuận có tên Moving Poets.

Bên cạnh đó, chị cũng nghiên cứu về bản sắc và di cư - điều mà chị nói, liên quan đến trải nghiệm của bản thân là một người Việt Nam tị nạn chiến tranh.

Đây cũng là cách để chị hiểu về bản thân mình, tìm kiếm bản sắc của mình trong mối liên hệ với một phần rất Việt Nam mà chị chưa từng được thực sự trải nghiệm.

Triển lãm

Tại triển lãm Hoa Tay (Flower Hands) đang diễn ra ở Bảo tàng Ogden Museum of Southern Art, New Orleans, Louisiana, Mỹ, từ 15/3 đến 21/9, nhân kỷ niệm 50 năm sự kiện 30/4/1975, nghệ sĩ Mỹ Loan trưng bày hai tác phẩm nạm vỏ trứng.

Đó là tác phẩm Reconstructing the space in between (tạm dịch Hàn gắn khoảng trống chia cắt) - bao gồm những dụng cụ lao động như búa và vồ - và Kiss my Grits: một đôi găng tay đấm bốc.

Mỹ Loan cho biết chị luôn được truyền cảm hứng từ những vật dụng thủ công của Việt Nam.

Chị giải thích về tác phẩm của mình:

"Vỏ trứng có nghĩa là sự ra đời, rất nữ tính, rất mong manh. Để cuộc sống bắt đầu, quả trứng phải mở ra, phải vỡ ra. Và sự tan vỡ là một phần của con người.

"Nhưng những vật dụng như búa, vồ này lại tượng trưng cho sự mạnh mẽ. Chúng có thể được dùng để tạo ra các vật dụng khác, nhưng cũng có thể được dùng để phá vỡ chúng. Chúng còn có thể là các công cụ để xây dựng một tương lai mới, một nơi an toàn hơn, nơi người ta có tự do, được thả trôi trí tượng tượng, có công bằng...

"Tôi đã sáng tạo ra một loạt những dụng cụ như vậy, trên thực tế là để vinh danh mẹ tôi - người đã trải qua bao nhiêu thăng trầm, biến cố, đã lao động vất vả để nuôi các con của mình, cho chúng một không gian, một tương lai mới, an toàn hơn.

"Trong khi đó, đôi găng tay đấm bốc nói lên sự bền bỉ, mạnh mẽ - như của người Việt Nam - nhưng cũng mong manh, yếu đuối như bất cứ con người nào khác."

Để tạo ra các tác phẩm phủ vỏ trứng tinh vi và tỉ mỉ này, Mỹ Loan đã cất công mua trứng, luộc, đập vỡ, lột vỏ, sau đó cẩn thận dán từng mảnh nhỏ lên vật thể, sao cho không có quá nhiều khoảng trống giữa các mảnh vỡ.

Mỗi vật thể được phủ năm hoặc sáu lớp bảo vệ.

Phải mất nhiều tháng để có thể làm ra các tác phẩm này. Với chị, quá trình này giống như thiền, giúp chị chữa lành và tìm thấy chính mình.

Hành trình vượt biển và năm tháng thơ ấu chứng kiến ​​cha mẹ vật lộn hằng ngày với cuộc sống mới trên đất Mỹ, cùng những khó khăn để hòa nhập, đã góp phần thúc đẩy chị tạo ra các tác phẩm về sự bền bỉ, ý chí, và lòng tốt của con người.

""Khi lênh đênh trên biển, thuyền của chúng tôi hỏng máy, đang chìm, thì có những người hoàn toàn xa lạ đến cứu. Điều này thực sự cho tôi thấy hy vọng về lòng tốt và ý chí của con người."

Triển lãm Hoa Tay, với nghệ sĩ Mỹ Loan, là dịp để kéo mọi người lại gần nhau như một cộng đồng, cùng chia sẻ những câu chuyện và biết rằng mình không đơn độc.

"Bất kể bạn ở phe nào của chính trị," nghệ sĩ Mỹ Loan nói.

'Tái sinh' và 'hàn gắn'

Là một thuyền nhân khi còn rất nhỏ, sống sót tới Mỹ, Mỹ Loan ví sự kiện 30/4, với cá nhân chị, như một sự "tái sinh".

Gia đình chị theo Phật giáo, nhưng nữ nghệ sĩ nói chị luôn cảm thấy, với chị, cuộc ra đi trên biển đó giống như như lễ rửa tội của người Công giáo.

"Tôi không hiểu sao tôi lại cảm thấy như vậy. Nhưng có thể chính một phần bởi vì sự kiện đó, mà câu chuyện cuộc đời tôi bắt đầu. Chúng tôi đã để lại một cuộc đời cũ ở Việt Nam để bắt đầu một cuộc đời mới ở Mỹ. Giống như là tái sinh."

Nhưng thế hệ của cha mẹ chị, nỗi đau vẫn còn đó, "khó có thể hàn gắn".

Thế hệ thứ hai, như chị, thì đang phải nỗ lực "làm hòa với cả hai phía", với những chấn thương tâm lý của cha mẹ, và với những trăn trở về bản sắc của chính bản thân mình.

Cuối cùng, thế hệ các con chị, hoàn toàn không biết gì về cuộc chiến, "chỉ thấy một Việt Nam được tái thiết, đầy năng lượng, đầy tham vọng."

Với riêng Mỹ Loan, chị nói rằng vẫn còn phần chưa được giải quyết trong chị.

Đó là bản sắc - của một người Việt Nam, được lớn lên ở Việt Nam - mà chị nói, đã mãi mãi mất đi.

Nhưng "may mắn thay", chị có thể lấp đầy khoảng trống đó bằng trí tưởng tượng và sự sáng tạo của mình. Để các tác phẩm của mình giúp gánh lấy các gánh nặng của quá khứ.

Quay trở lại sự kiện 30/4/1975, nghệ sĩ Mỹ Loan nói rằng chị hiểu vì sao ở Việt Nam, chính phủ vẫn muốn gọi ngày 30/4 là Ngày Giải phóng và chị không muốn đặt tên cho ngày này, vì vẫn còn đó nỗi đau từ cả hai phía.

Nhưng cả hai phía đều không cần phải luôn mang theo gánh nặng này và cũng không cần phải cố lãng quên bởi vì họ có thể học được từ quá khứ.

Chị nói:

"Khi tôi nghĩ về ngày 30/4, có một sự nặng nề và bóng tối. Nhưng từ sự nặng nề và bóng tối đó, tôi hy vọng rằng chúng ta có thể tìm thấy ánh sáng khi chúng ta kết nối, ngồi lại tiếp tục chia sẻ câu chuyện của mình."

"Ngay cả khi chúng ta không có câu trả lời, thì tôi nghĩ sự sáng suốt đến từ việc nói chuyện và chia sẻ với nhau. Điều này nghe có vẻ đầy hy vọng. Nghe có vẻ gần như ngây thơ."