Công nghệ trở thành 'con dao hai lưỡi' đối với các cuộc biểu tình ở châu Á
Nguồn hình ảnh, Getty Images
- Tác giả, Tessa Wong
- Vai trò, Phóng viên Kỹ thuật số châu Á
Khởi đầu với đơn giản chỉ một cuộc gọi điện thoại đến và chia buồn khi có người vừa qua đời.
Vào ngày 27/11/2022, nhiều người ở Trung Quốc nghe tin tức về một trận hỏa hoạn có người chết. Sau gần ba năm chịu các lệnh hạn chế vì Covid nghiêm ngặt, vụ hỏa hoạn đã chạm đến cảm xúc sâu thẳm và oán giận.
Trên khắp truyền thông xã hội và các ứng dụng nhắn tin của Trung Quốc, những cuộc gọi thắp nến tưởng niệm lan rộng một cách tự nhiên. Hàng ngàn người phản hồi. Giơ cao những tấm giấy trắng, hô vang khẩu hiệu lên án nhà lãnh đạo, họ biến những buổi tưởng niệm thành cuộc biểu tình lớn.
Các cuộc biểu tình 'Bạch Chỉ' (Giấy Trắng) của Trung Quốc chắc chắn không phải là điều mới mẻ trong khu vực. Từ Sri Lanka đến Thái Lan, châu Á trong những năm gần đây đã chứng kiến số lượng lớn các cuộc biểu tình dường như bùng phát một cách đột ngột: một số suy yếu khi bị mất động lực, số khác thì bị bóp nghẹt sau các cuộc trấn áp chớp nhoáng, số ít còn duy trì được sức phản kháng mặc dù dẫn đến một cuộc nội chiến.
Không có sự trùng hợp. Các nhà nghiên cúu đã chỉ ra một hiện tượng toàn cầu, quy mô lớn hơn: khi các cuộc biểu tình trở nên ngày càng phổ biến thì chúng càng có thể bị thất bại.
Quan trọng hơn, công cụ cho thấy đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong việc thúc đẩy những cuộc biểu tình - đó là công nghệ - cũng lại đang kiềm chế chúng.
Các dữ liệu do Carnegie Endowment for International Peace thu thập từ năm 2017 đến nay cho thấy các cuộc biểu tình chống chính phủ đã tăng dần trên khắp thế giới, đạt đỉnh điểm là năm 2022.
Nhưng năm ngoái cũng là năm không thành công nhất của các cuộc biểu tình, theo định nghĩa của Carnegie, với tỷ lệ phần trăm các phong trào dẫn tới sự thay đổi tức thời trong chính sách hoặc giới lãnh đạo ở mức thấp nhất.
Trên một phạm vi rộng lớn hơn, thông qua sử dụng các định nghĩa hẹp hơn, các nhà nghiên cứu từ Đại học Harvard đã theo dõi các cuộc biểu tình và phản kháng dân sự kể từ năm 1900 đến nay.
Khi thống kê số chiến dịch "theo chủ nghĩa tối đa" phi bạo lực - những phong trào nhằm lật đổ một chính phủ, chống lại sự chiếm đóng quân sự, hoặc ly khai thì họ đã phát hiện mức tăng vọt trong hai thập niên gần đây, nhưng cùng lúc đó cũng có sự sụt giảm trong tỷ lệ thành công.
Một lý thuyết cho lý do vì sao điều này đang diễn ra là sự phát triển của truyền thông xã hội và các ứng dụng nhắn tin.
Trong quá khứ, các cuộc biểu tình sẽ được tổ chức thông qua các mạng lưới cộng đồng được thiết lập dựa trên những năm tháng hoạt động, khiến việc trừ khử trở nên khó khăn hơn, theo các chuyên gia nhận định. Thế nhưng với sự kết nối chưa từng có, thì khả năng ngẫu nhiên huy động người không bao giờ dễ dàng hơn thế, và cũng như việc theo dõi họ.
"Đây là một con dao hai lưỡi," Ho-fung Hung, một giáo sư chuyên về kinh tế chính trị và biểu tình từ Đại học Johns Hopkins cho biết.
"Các cá nhân cần thấy rằng nỗi đau khổ của họ là thật sự không mang tính cá nhân, có người khác cùng chia sẻ cảm nghĩ này với họ và có tinh thần cộng đồng. Vì vậy họ huy động. Nếu bạn dựa quá nhiều vào truyền thông xã hội trong quá trình sắp xếp thì các thể chế độc tài có thể sử dụng chúng để kiểm duyệt và vận dụng những kỹ thuật theo dõi. Mọi chuyện có thể bị dập tắt khá dễ dàng."
Nguồn hình ảnh, Getty Images
Các chính phủ cũng ngày càng dựa vào điều mà Giáo sư Erica Chenoweth, một trong những người thực hiện nghiên cứu của Đại học Harvard, gọi là "chủ nghĩa chuyên chế kỹ thuật số". Và điều này đã vượt khỏi sự theo dõi thuần túy.
Trong các cuộc biểu tình chống cuộc đảo chính quân sự tại Myanmar vào năm 2021, chính quyền đã cắt hoàn toàn internet nhằm khiến những người biểu tình không thể liên lạc được với nhau.
Ở Hong Kong và Trung Quốc lục địa, cảnh sát đã ra sức truy lùng người biểu tình bằng cách tìm điện thoại và các ứng dụng tin nhắn được mã hóa. Các nhà hoạt động Trung Quốc gần đây cũng cho biết họ đã bị những người dùng tài khoản mạng xã hội giả mạo, mạo nhận là phóng viên, tiếp cận, gia tăng lo sợ đây là một cách khác để chính quyền thu thập thông tin về họ.
Một chiêu thức khác để chống lại những người biểu tình là tiến hành hạ bệ họ cũng tính chính danh của phong trào. Điều này thường diễn ra trên mạng xã hội nơi thông tin sai sự thật được lan truyền nhanh chóng, và được thúc đẩy thêm thông qua các chiến dịch đả kích và bôi nhọ có phối hợp.
Ví dụ như đổ tội "các thế lực nước ngoài" đã xúi giục những người biểu tình, điều này có thể thấy thông qua phản ứng của chính quyền Ấn Độ liên quan đến cuộc biểu tình của nông dân vào năm 2020, và là cách kiềm chế phổ biến của truyền thông nhà nước Trung Quốc, được giới blogger theo chủ nghĩa dân tộc hưởng ứng.
Thế nhưng chủ nghĩa toàn trị kỹ thuật số cũng chỉ là một trong nhiều cách để các chế độ dập tan những phong trào phản kháng, một số nhà quan sát cho biết.
Các biện pháp khác bao gồm việc khởi động những cuộc trấn áp lén lút hoặc mang tính yểm trợ, tăng cường sự hậu thuẫn nội bộ nhằm ngăn chặn bất kỳ các thành phần bất mãn trong hệ thống cùng vào chung phe với người biểu tình (một nhân tố chính trong thành công của bất kỳ phong trào nào); và sử dụng các quyền lực mang tính khẩn cấp trong thời gian đại dịch Covid nhằm nghiền nát sức phản kháng.
Với nền dân chủ đi thụt lùi đặc biệt tại châu Á, các chính phủ độc tài có thể ngày càng tránh được những chỉ trích quốc tế. "Giờ thì với sự đoàn kết của những thể chế chuyên chế và độc tài, họ đang hậu thuẫn cho nhau... họ mạnh tay đàn áp, khi bị áp đặt các lệnh trừng phạt quốc tế thì lại có thể trợ giúp nhau," Giáo sư Hung nói.
Nguồn hình ảnh, Getty Images
Gieo mầm một di sản
Thế nhưng điều gì xảy ra nếu có hơn một cách suy nghĩ về thành công của một cuộc biểu tình?
Tập hợp được số lượng đông đảo người đổ ra đường đã có thể được xem là một thành tựu, đặc biệt ở những quốc gia độc tài nơi người dân không được tham gia vào nền chính trị, Diana Fu, Phó giáo sư khoa học chính trị từ Đại học Toronto lập luận.
Ví dụ các cuộc biểu tình Bạch Chỉ (Giấy Trắng) đã đánh dấu một sự cảnh tỉnh chính trị "về mức độ thế nào trong chuyện nhiều người dân Trung Quốc lần đầu tiên dám nói 'không' với chính phủ trong cuộc đời của mình. Các cuộc biểu tình là một bước ngoặt từ sự tuân thủ cho đến phản kháng, đặc biệt ở thế hệ trẻ hơn," Tiến sĩ Fu cho biết, và nói thêm các cuộc biểu tình đã khiến giới chức Trung Quốc dỡ bỏ các lệnh hạn chế vì Covid.
Vì những lý do này mà một số nhà hoạt động Trung Quốc xem các cuộc biểu tình cuối cùng là thành công, mặc dù bị đàn áp.
"Không ai trong chúng tôi có thể nhìn thấy trước sự phản kháng như vậy ở đất nước Trung Quốc ngày nay," người phát ngôn nhóm hoạt động CitizensDailyCN nói. "Điều quan trọng nhất là các cuộc biểu tình đã khiến nhiều người phản kháng "kìm nén sâu sắc" đã nhận ra thật sự có nhiều người đang cùng đi trên một con đường, và họ không hề đơn độc."
Đề cập đến các cuộc biểu tình khác bùng phát ở Trung Quốc kể từ sau các cuộc biểu tình Bạch Chỉ (Giấy Trắng), họ cho rằng: "Nếu các cuộc biểu tình Bạch Chỉ không xuất hiện trước, thì các cuộc biểu tình đó đã không diễn ra... hoặc đã không thu hút được cùng mức độ quan tâm như vậy."
Thành công của một cuộc biểu tình, theo một số người nhận định, có thể được đo lường không chỉ bằng liệu có đạt được những mục tiêu tức thời hay tạo được những tác động lâu dài hay không.
Các cuộc biểu tình, thậm chí những cuộc bị gọi là thất bại, lại có thể tạo nền tảng cho các phong trào phản kháng trong tương lai. Chúng không chỉ gieo mầm mống về một ý tưởng quyền lực con người có thể dẫn đến sự thay đổi, mà còn mang lại quá trình nhằm tạo nên những điều khác to lớn và thành công hơn trong tương lai.
"Khi bạn có các nhạc sĩ có thể cùng chơi với nhau, lần tiếp theo họ cùng chơi nhạc sẽ hay hơn," Jeff Wasserstrom, Giáo sư lịch sử từ Đại học California Irvine cho biết.
Hầu hết các phong trào xã hội "tốt nhất chỉ nhận được chút ít sự nhượng bộ" trước khi dần đi đến hồi kết, Giáo sư Jeff Wasserstrom nhấn mạnh.
"Nhưng điều này không đồng nghĩa là không còn bất kỳ thứ gì còn sót lại để mọi người kế thừa... thậm chí một phong trào thất bại cũng có thể để lại một di sản, xét về việc mang lại những khuôn mẫu và kịch bản."
Liên minh Trà sữa (Milk Tea Alliance), một dạng liên minh lỏng lẻo của các người biểu tình ủng hộ dân chủ trên khắp châu Á là một ví dụ như vậy.
Một số chiêu thức của người biểu tình ở Hong Kong năm 2019 bao gồm tín hiệu tay, flashmob, sử dụng dù và các trụ cảnh báo giao thông để chống lại việc bị xịt hơi cay - sau đó được những người biểu tình ở Thái Lan và Sri Lanka vận dụng. Điều này cho thấy khi các thể chế độc tài thiết lập liên minh, thì những người biểu tình từ các quốc gia và phong trào khác nhau cũng có thể thắt chặt sự đoàn kết.
Nguồn hình ảnh, Getty Images
Tình hình cũng rõ ràng tại Trung Quốc, khi các khẩu hiệu chống chính phủ và chống Tập Cận Bình xuất hiện từ biểu tình 'Người Trên Cầu' một lần nữa rở rộ khi các phong trào Bạch Chỉ vào những tuần sau đó. Nhiều khẩu hiệu và ý tưởng được những người Trung Quốc ở nước ngoài "duy trì sự sống", đây là những người không bị hạn chế từ vấn đề kiểm duyệt, và tiếp tục lặp lại thông điệp này trên mạng và các cuộc biểu tình ở nước ngoài, Giáo sư Wasserstrom cho biết.
CitizensDailyCN cũng đóng vai trò quan trọng. Được tăng cường từ sức mạnh truyền thông xã hội, tổ chức này đóng vai trò là đầu mối thông tin bằng cách tuyên truyền những chi tiết về cuộc biểu tình và các hình meme chính trị, trở thành một nhân tố đóng vai trò then chốt trong việc bày tỏ bất đồng chính kiến trên mạng.
"Phong trào Giấy Trắng đã kết thúc, nhưng sức phản kháng của nó thì không," người đại diện của phong trào muốn ẩn danh vì lý do an toàn, cho biết.
"Tình trạng lý tưởng là tiếp tục có những tiếng nói đối lập bên trong đất nước, dẫn đến sự phản kháng, và sự đoàn kết ở nước ngoài nhằm duy trì động lực. Nhưng trong giai đoàn này... chúng tôi chỉ có thể chờ đợi cơ hội tiếp theo. Tôi vẫn tin tưởng là sẽ có lần tiếp theo.
"Lần tiếp theo có thể không được gọi là Người Trên Cầu hoặc Bạch Chỉ nữa - mà sẽ có một biểu tượng khác."
