Mỹ và Trung Quốc thương chiến leo thang: Hà Nội xích lại gần Bắc Kinh?

Sau khi Trung Quốc từ chối dỡ bỏ biện pháp trả đũa thuế quan, Mỹ thông báo chính thức áp thuế 104% đối với hàng Trung Quốc từ ngày 9/4. Hàng loạt quốc gia mắc kẹt trong cuộc chiến của hai siêu cường, trong đó có Việt Nam với đường lối ngoại giao cây tre.

"Sẽ là một sai lầm nếu nghĩ rằng Trung Quốc sẽ lùi bước và đơn phương dỡ bỏ thuế quan," ông Alfredo Montufar-Helu, cố vấn cấp cao tại Trung tâm Trung Quốc thuộc tổ chức nghiên cứu The Conference Board, nhận định.

Theo ông Montufar-Helu, việc nhượng bộ không chỉ khiến Trung Quốc trông yếu thế, mà còn tạo đòn bẩy cho Mỹ đưa ra thêm yêu sách.

"Chúng ta hiện đã rơi vào thế bế tắc, và nhiều khả năng điều này sẽ dẫn đến những tổn thương kinh tế kéo dài," ông nói.

Thực chất, Tổng thống Donald Trump đã áp đặt các mức thuế đáng kể đối với Trung Quốc từ nhiệm kỳ đầu – thứ mà người kế nhiệm Joe Biden giữ nguyên và thậm chí bổ sung thêm.

Theo đó, các rào cản thương mại đã khiến lượng hàng hóa Mỹ nhập khẩu từ Trung Quốc từ 21% tổng kim ngạch nhập khẩu của Mỹ vào năm 2016 giảm xuống còn 13% vào năm 2024.

Mức độ phụ thuộc của Mỹ đối với Trung Quốc trong lĩnh vực thương mại vì thế mà sụt giảm đáng kể trong thập kỷ qua.

Tuy nhiên, các nhà phân tích lưu ý rằng một phần hàng xuất khẩu của Trung Quốc sang Mỹ hiện đang được chuyển hướng thông qua các quốc gia Đông Nam Á, mà Việt Nam là cái tên thường xuyên được nhắc tới như một "trạm trung chuyển" cho hàng hóa Trung Quốc sang Mỹ.

Ngả sang Trung Quốc, hay mua thêm hàng Mỹ?

Có những ý kiến cho rằng Việt Nam có thể tiến gần hơn vào "vòng tay" của Trung Quốc, khi mà uy tín của Mỹ ở Đông Nam Á đã bị tổn hại và chỉ còn vài ngày nữa là tới thời điểm Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình dự kiến tới Việt Nam vào hôm 14/4.

Mặc dù Việt Nam luôn cảnh giác trước việc trở nên gần gũi với Trung Quốc, xét tới lịch sử xung đột kéo dài và mối kèn cựa năng lực sản xuất, thuế quan của ông Trump có thể đẩy Việt Nam xích lại người hàng xóm phương Bắc vì nhu cầu kinh tế, theo tờ The Economist của Anh.

Trung Quốc được cho là sẽ tận dụng tình hình hỗn loạn hiện tại trong chuyến công du sắp tới của ông Tập tới Việt Nam, Malaysia và Campuchia để "khắc họa Trung Quốc như một đối tác kiên định và đáng tin cậy — trái ngược với Mỹ", tờ The Guardian của Anh dẫn đánh giá của ông Kevin Chen, nghiên cứu viên cộng tác của Chương trình nghiên cứu về Mỹ tại Trường Nghiên cứu Quốc tế S. Rajaratnam ở Singapore.

Dự kiến sẽ có hàng loạt thỏa thuận kinh tế được ký kết giữa Trung Quốc và các quốc gia nói trên vào cuối chuyến thăm.

Trước thềm chuyến thăm dự kiện này, Thủ tướng Phạm Minh Chính cũng đã tuyên bố lập trường độc lập của Việt Nam, không chấp nhận hội nhập bằng mọi giá hay ỷ lại vào bất cứ một đối tác nào.

"Hội nhập không chỉ có thảm đỏ và hoa hồng, hội nhập có rất nhiều khó khăn, rất nhiều chông gai, phải nỗ lực bắt kịp, tiến cùng và vượt lên thì mới có thể hội nhập sâu rộng, thực chất, hiệu quả, đồng thời giữ vững độc lập, tự chủ,'' ông nói tại lễ công bố Bộ chỉ số đánh giá kết quả thực hiện các hiệp định thương mại tự do (FTA Index) của các địa phương năm 2024 hôm 8/4.

Trong viễn cảnh "tích cực nhất", uớc tính đến năm 2026, sản lượng xuất khẩu của Việt Nam sẽ giảm 3,5% so với mức cơ sở trước thuế quan, theo nghiên cứu của công ty tư vấn Oxford Economics. Điều này tương đương với việc giảm một nửa tốc độ tăng trưởng của Việt Nam.

Ngoài mức 46% cho Việt Nam, hàng loạt quốc gia khác trong khu vực cũng chịu mức thuế mới: Campuchia (49%), Lào (48%), Thái Lan (36%), Indonesia (32%), Malaysia (24%), Brunei (24%), Philippines (17%) và Singapore (10%).

Mức thuế mới đã làm tổn hại đến uy tín của Mỹ với tư cách là một đối tác đáng tin cậy trong khu vực, cũng theo ông Chen.

Ông cho rằng cách tiếp cận của chính quyền Trump mang tính "đơn phương, cưỡng ép và làm suy yếu hệ thống thương mại mà các quốc gia trong khu vực này từng dựa vào để phát triển".

Theo ông Chen, các quốc gia Đông Nam Á, dù thận trọng khi xích lại quá gần với Trung Quốc, "sẽ phải cân nhắc tới việc giao thiệp với một nước Mỹ có thể không thân thiện, thậm chí là thù địch, và một Trung Quốc ngày càng quyết đoán."

Cũng trên The Guardian, ông Khang Vũ, học giả thỉnh giảng tại khoa khoa học chính trị của Đại học Boston (Mỹ) nhận định rằng các mức thuế của Mỹ sẽ "làm tổn hại đến thiện chí của chính phủ Việt Nam đối với chính quyền Trump".

Theo ông Khang, ông Trump áp thuế lên hàng hóa Việt Nam khiến Hà Nội thấy rằng dù Washington luôn nói về tầm quan trọng của Việt Nam trong khu vực, quan hệ đối tác Mỹ-Việt Nam vẫn có thể bị coi là "không thiết yếu."

Hiện tại, Việt Nam được đưa ra hàng loạt biện pháp để thuyết phục Mỹ giảm mức thuế 46%. Nhưng hiện chưa có thông báo nào chỉ ra bất kỳ tiến triển cụ thể nào. Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc có lịch đi Mỹ vào ngày 6/4, nhưng tới nay, thông tin chính thức về chuyến thăm vẫn chưa được công bố.

Theo hãng tin Reuters, ông Phớc sẽ có cuộc gặp kéo dài 45 phút với Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent vào ngày 9/4 giờ địa phương. Mục đích của cuộc gặp này là để bàn về mức thuế quan 46% nhưng khả năng tạm hoãn lập tức mức thuế quan là rất thấp, theo lời một nguồn tin đã trao đổi với các thành viên trong phái đoàn Việt Nam tại Washington.

Hiện tại, giới phân tích cho rằng các quốc gia Đông Nam Á sẽ tìm cách đa dạng hóa đối tác bằng cách hướng sang châu Âu hoặc Nhật Bản, đồng thời cũng sẽ phải chạy đôn chạy đáo để đàm phán với Mỹ.

Mức thuế mới của Mỹ cũng có khả năng khiến giá trị đồng VND giảm sút. Điều này sẽ giúp nâng cao tính cạnh tranh của hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam trên các thị trường khác, chẳng hạn như ở châu Âu.

Bên cạnh đó, Việt Nam có khả năng sẽ phải mua thêm hàng từ Mỹ.

"Ông Trump nhiều khả năng sẽ gây sức ép buộc Việt Nam cam kết mua thêm đáng kể hàng hóa và dịch vụ của Mỹ. Do Việt Nam bị xem là một kênh để Trung Quốc lách thuế Mỹ, chính quyền Trump cũng có thể yêu cầu Việt Nam hạn chế việc trung chuyển hàng hóa Trung Quốc," ông Phan Xuân Dũng, nghiên cứu viên tại Viện ISEAS (Singapore), nhận định.

Trong khi đó, vài ngày trước, ông Peter Navarro, một trong những cố vấn thương mại hàng đầu của ông Trump, đã nói rằng Mỹ có thể gây áp lực các quốc gia khác, bao gồm Việt Nam, không giao thương với Trung Quốc nếu vẫn muốn tiếp tục xuất khẩu hàng hóa vào thị trường Mỹ.

Trong một cuộc phỏng vấn với Fox News hôm 6/4, ông Navarro đã nói rằng "về cơ bản thì Việt Nam là một thuộc địa của Trung Quốc cộng sản".

"Trung Quốc dùng Việt Nam làm điểm trung chuyển để né thuế," ông nói.

Việt Nam mất đi sự hấp dẫn

Jayson Wu, một người Trung Quốc và là chủ nhà máy sản xuất đồ nội thất ở Hà Nội, chia sẻ rằng tình hình kinh doanh đang rất khó khăn.

"Các khách hàng Mỹ của tôi đã hủy toàn bộ đơn hàng, và nhà máy hiện đang tê liệt," South China Morning Post (SCMP) dẫn lời ông Wu trong bài viết ngày 8/4.

"Tôi chỉ còn biết chờ xem chuyện gì sẽ xảy ra với các mức thuế vào ngày 9/4. Giờ tôi cũng còn có thể chuyển nhà máy đi đâu cơ chứ? Hầu hết các quốc gia Đông Nam Á cũng đang phải đối mặt với thuế quan."

Theo SCMP, còn nhiều chủ doanh nghiệp khác ở trong nghịch cảnh tương tự như ông Wu.

Việt Nam từng là một lựa chọn để né tránh các mức thuế của Mỹ nhắm vào Trung Quốc đối với các doanh nghiệp Trung Quốc.

Việt Nam còn có lợi thế về chi phí lao động thấp, giá thuê rẻ và quan hệ thương mại ổn định với Trung Quốc nhờ Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP).

Các chủ doanh nghiệp ở Việt Nam được đánh giá là đang cảm thấy tương đối bi quan.

"Chúng tôi đều đang chờ quyết định cuối cùng về mức thuế vào ngày mùng 9/4 – nếu mức thuế giảm xuống còn 20% hoặc 30% thì cũng đỡ được phần nào," ông Liu, 42 tuổi, cho biết.

Hiện tại, mức thuế Mỹ áp lên Việt Nam vẫn là 46%, đập tan hy vọng của ông Wu và ông Liu, và có lẽ là nhiều chủ doanh nghiệp khác.

Trong khi đó, ông chủ doanh nghiệp họ Zhao, người chuyên xuất khẩu nguyên liệu thô cho các sản phẩm chăm sóc sức khỏe sang Mỹ từng có ‎‎ý định đặt nhà máy ở Việt Nam để tận dụng lợi thế lao động giá rẻ và hệ thống thuế đang phát triển, chia sẻ với SCMP rằng đã quyết định tạm dừng kế hoạch xây dựng cơ sở mới tại Việt Nam từ khi ông Trump đưa ra thông báo thuế quan mới vào tuần trước.

"Nếu Việt Nam và Mỹ không đạt được thỏa thuận về thuế quan, tôi sẽ buộc phải hy sinh lợi nhuận để duy trì sản xuất. Dù thuế quan hiện tại chưa 'hạ gục' doanh nghiệp của tôi, nhưng tôi vẫn chưa biết nên chọn quốc gia nước ngoài nào làm điểm đến tiếp theo cho hoạt động sản xuất," ông nói thêm.

The Economist đánh giá rằng các mức thuế mới đã làm suy yếu động lực đầu tư vào Việt Nam theo chiến lược "Trung Quốc cộng một". Giờ đây, việc khoảng cách về thuế giữa Trung Quốc và các quốc gia Đông Nam Á hiện đã thu hẹp, khiến động lực chuyển năng lực sản xuất ra khỏi Trung Quốc để né thuế không còn mạnh mẽ như trước.

Trước đó, vào ngày 5/4, SCMP đưa tin rằng do mức thuế cao hơn, các khách hàng Mỹ đã hủy hợp đồng với một số công ty ở Việt Nam chỉ sau một đêm.

"Đây là một cú sốc, thật vô lý," SCMP dẫn lời ông Đỗ Phước Tống, Chủ tịch Hội Cơ khí - Điện TP HCM đại diện hơn 30 doanh nghiệp.

Trong số đó, một số công ty sản xuất bao bì nhựa đã nhận được email từ khách hàng tại Mỹ, yêu cầu họ dừng toàn bộ hoạt động sản xuất và vận chuyển hàng hóa, ông Tống nói thêm.

"Đó đều là những khách hàng lâu năm, những người mà họ [doanh nghiệp ở Việt Nam] luôn cố gắng sản xuất dư đơn và giao hàng trước thời hạn," ông Tong nói.

"Chắc hẳn đây phải là một chiến lược mặc cả [của ông Trump], nếu không thì việc xuất khẩu sang Mỹ sẽ hoàn toàn không khả thi."

Giờ đây, cả thế giới đang quan sát cuộc thương chiến của Trung Quốc và Mỹ, để xem hàng xuất khẩu của Trung Quốc, khi bị chặn khỏi thị trường Mỹ, sẽ chuyển hướng đi đâu.

Chúng sẽ tràn sang các thị trường khác, chẳng hạn như ở Đông Nam Á - bà Deborah Elms, Trưởng bộ phận Chính sách Thương mại tại Quỹ Hinrich ở Singapore, nhận định.

"Các quốc gia đó [lại đang phải đối mặt] với chính những mức thuế của riêng họ, đồng thời phải suy nghĩ xem còn có thể bán sản phẩm của mình ở đâu nữa đây? Vậy nên, chúng ta đang sống trong một thế giới rất khác - một thế giới thực sự mù mờ, đầy bất định."