Cá mập ngoài khơi Úc giúp giảm thiểu biến đổi khí hậu

Nguồn hình ảnh, Getty Images
- Tác giả, Allison Hirschlag
- Vai trò, BBC Future
Ở mũi cực tây của nước Úc trong vịnh được đặt tên rất hợp là Vịnh Cá Mập, có ít nhất 28 loài cá mập bơi ở vùng nước trong với đồng cỏ biển nhấp nhô lớn nhất thế giới.
Đặc biệt cá mập hổ thường xuyên xuất hiện ở các lạch nước lởm chởm đá ở Vịnh Cá Mập. Những con cá săn mồi khổng lồ này quét thân hình dài 4,5m qua cỏ biển, thỉnh thoảng chúng chộp một con lợn biển đang gặm cỏ để ăn.
Trong khi sự hiện diện của cá mập hổ là mối đe dọa đối với con mồi của chúng, loài cá mập này rất quan trọng đối với sự lành mạnh của hệ sinh thái biển vốn hỗ trợ cả hai loài.
Cánh đồng cỏ biển
Trên thực tế, tuy nổi danh với tiếng xấu trong mắt con người, nhưng cá mập là đồng minh lợi hại của chúng ta trong việc chống biến đổi khí hậu.
Tất cả xuất phát từ những sợi cỏ biển quấn thành búi đung đưa trong sóng biển trong vùng nước nông ở Vịnh Cá Mập.
Cỏ biển là thức ăn của lợn biển, mỗi con gặm khoảng 40kg mỗi ngày - cũng như là thức ăn của đồi mồi xanh.
Lợn biển, có thể nặng tới 500kg, là nguồn thức ăn phong phú cho cá mập hổ. Bằng cách giữ số lượng lợn biển trong vòng kiểm soát, cá mập hổ ở Vịnh Cá Mập giúp đồng cỏ biển sinh sôi. Mỗi dặm vuông đồng cỏ biển sum suê lưu giữ gấp đôi lượng CO2 so với rừng trên đất liền.

Nguồn hình ảnh, Getty Images
Nhưng trên toàn cầu, số lượng cá mập hổ đang giảm, bao gồm một số quần thể ở Úc.
Ở ngoài khơi bờ biển đông bắc Queensland nước Úc, cá mập hổ ước tính đã giảm số lượng ít nhất 71%, chủ yếu là do đánh bắt quá mức và bắt nhầm.
Số lượng cá mập hổ giảm có nghĩa là động vật ăn cỏ sẽ gặm cỏ biển nhiều hơn, dẫn đến có ít carbon được lưu giữ trong thảm thực vật biển.
Ở vùng biển Caribbe và Indonesia, nơi số lượng cá mập đã suy giảm, việc các loài ăn cỏ như rùa biển gặm cỏ quá nhiều là mối đe dọa sâu sắc đối với môi trường của các loài sống trong cỏ biển, và dẫn đến lượng cỏ biển mất từ 90 đến 100%.
Điều đó cũng có nghĩa là ít carbon được hấp thụ, cỏ biển mất đi cũng làm cho môi trường sống ít có khả năng phục hồi từ các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt là kết quả của biến đổi khí hậu, chẳng hạn như các đợt nóng.
Một trong những đợt nóng tồi tệ nhất ở Tây Úc xảy ra vào năm 2011, với nhiệt độ đại dương tăng 5 độ C trong hai tháng.
Đợt nắng nóng này là thảm họa đối với loài cỏ biển chiếm ưu thế ở vịnh này, Amphibolis antarctica, vốn tạo thành những đồng cỏ rậm rạp, sum suê lưu giữ phù sa và là nguồn thức ăn cho các loài ăn cỏ.
Vịnh mất đi hơn 90% cỏ Amphibolis antarctica, tổn thất lớn nhất từng được biết đến trên toàn vịnh.
Ăn cỏ một cách tàn hại
Sự mất mát cỏ biển này, ngược lại, là điều vui mừng cho loài lợn biển, vốn thích một loại cỏ biển nhiệt đới nhỏ hơn và khó tìm hơn nhưng thường bị cỏ Amphibolis antarctica cao, dày che phủ.
Khi cỏ biển nhiệt đới trở nên dễ tìm hơn, lợn biển với sự hăng hái vốn được biết là tìm thức ăn một cách phá hoại gọi là 'đào bới tìm thức ăn' sẽ đào thân rễ của cỏ biển chúng ưa chuộng, làm cho các thảm cỏ Amphibolis antarctica rậm rạp khó hồi sinh hơn.
Ở Vịnh Cá mập, cá mập hổ phần nào có thể khôi phục lại sự cân bằng bằng cách giảm số lượng lợn biển, và cỏ biển trong vịnh không mất hết.
Nhưng nó đặt ra câu hỏi: điều gì sẽ xảy ra nếu vịnh không còn cá mập - liệu hệ sinh thái do cỏ Amphibolis antarctica chi phối có duy trì được hay không?
Để tìm hiểu, các nhà nghiên cứu do Rob Nowicki ở Đại học Quốc tế Florida dẫn đầu đã dành thời gian ở Đông Úc, nơi có ít cá mập hơn và lợn biển gặm cỏ ít khi bị làm phiền.
Ở đó, các thợ lặn đã lặn xuống và nhổ cỏ biển, mô phỏng hành vi gặm cỏ của lợn biển khi không có loài săn mồi nào ngăn chúng - tìm thức ăn bằng cách hăng hái đào bới một cách phá hoại.
Và rõ ràng là họ đã nhận thấy độ che phủ của cỏ biển mất đi nhanh chóng, đặc biệt là cỏ Amphibolis antarctica, và hệ sinh thái bắt đầu có sắc thái nhiệt đới hơn với cỏ biển nhiệt đới chiếm ưu thế.
"Chúng tôi đã nhận ra rằng khi không được kiểm soát, việc lợn biển ăn cỏ có thể nhanh chóng tàn phá các vùng cỏ biển rộng lớn khi chúng đào bới tìm thức ăn," Nowicki nói. Những thay đổi này có thể là lâu dài. "Khi cỏ biển phục hồi, cộng đồng cỏ biển sẽ khác, với nhiều loài cỏ khác chiếm ưu thế."
Những phát hiện này làm nổi bật vai trò của cá mập trong Vịnh Cá Mập. "Nếu không có cá mập hổ kiểm soát số lượng lợn biển, vịnh có thể sẽ biến thành cỏ biển nhiệt đới là chủ yếu," Nowicki nói.

Nguồn hình ảnh, Getty Images
Nếu quần thể cá mập tiếp tục giảm với tốc độ đang diễn ra trên toàn thế giới, khả năng chống chịu của các hệ sinh thái đại dương giàu carbon trước các hiện tượng khí hậu khắc nghiệt như các đợt nóng có thể bị suy giảm, nhóm Nowicki kết luận.
Nhấn chìm carbon
Becca Selden, phó giáo sư khoa học sinh học tại Đại học Wellesley, cho biết hậu quả đối với Vịnh Cá Mập có thể sâu sắc hơn hầu hết những nơi khác, do hệ sinh thái đặc trưng của nơi này.
"Tác động càng được củng cố mạnh mẽ thêm do mạng lưới thức ăn trong hệ sinh thái cỏ biển của nó tương đối đơn giản, và đó là nơi mà những loài săn mồi đóng vai trò kiềm chế tốc độ gặm cỏ của các loài động vật ngốn nhiều cỏ," Seldon giải thích. Nói cách khác, những vùng ven bờ khác khi gặp áp lực tương tự có thể không bị đến mức như Vịnh Cá Mập.
Bên cạnh giảm số lợn biển và giúp hệ sinh thái cỏ biển có thể chống chịu tốt hơn, cá mập hổ cũng đóng vai trò quan trọng nữa trong việc duy trì sự lành mạnh của môi trường sống. Phân và cá mập biển sau khi chết trên đồng cỏ làm thành phân bón rất công hiệu.
"Động vật có xương sống sống lâu năm có thể hoạt động như bể chứa carbon khi carbon hấp thụ ở bề mặt đại dương được chuyển đến đáy biển sâu bằng phân và xác chết rơi xuống đáy biển," Selden nói.
Hiện tượng này, được gọi là carbon lắng xuống, có mặt rõ nhất ở cá voi, nhưng có nghiên cứu cho thấy những lợi ích tương tự cũng có ở cá mập.
Nghiên cứu do Jessica Williams tại Đại học Imperial College London dẫn đầu cho thấy cá mập rạn san hô xám, vốn thường được tìm thấy ở các hệ sinh thái rạn san hô nước cạn, chuyển các dưỡng chất như nitơ đến môi trường sống của chúng thông qua chất thải. Họ ước tính số lượng hơn 8.000 con cá mập xám ở đảo san hô Palmyra tạo ra khoảng 94,5kg nitơ mỗi ngày.
Do cá mập hổ ở Vịnh Cá mập dành rất nhiều thời gian săn thức ăn và di chuyển trong các luống cỏ biển, chúng có thể mang lại lợi ích vun bón tương tự cho cỏ biển. "Cá mập lớn ngoài khơi có thể là nhân tố đóng góp quan trọng nhất vào hiệu ứng này, bao gồm cá mập xanh, cá mập mako và cá đầu búa," Selden nói.
Đánh bắt bền vững

Nguồn hình ảnh, Getty Images
Khi nói đến tăng số lượng cá mập, các nhà bảo tồn đang chống lại một đối thủ đáng gờm: ngành đánh bắt cá.
Theo Nowicki và Selden, hiện đang có một phong trào đánh bắt bền vững, nhưng một tỷ lệ lớn trong ngành này không điều chỉnh phương pháp đánh bắt, và đó là lý do chính tại sao nhiều loài săn mồi ở chóp chuỗi thức ăn tiếp tục giảm.
Tính nghiêm minh khác nhau của luật bảo vệ động vật giữa các nước cũng là lý do phần nào.
"Do nhiều loài cá săn mồi hoạt động ở phạm vi rộng, chúng có thể đi qua vùng biển của của nhiều nước mà một số nước có thể không bảo vệ chúng hoặc thực hiện đánh bắt bền vững," Nowicki nói.
Giảm đánh bắt bất hợp pháp và không bền vững là một cuộc chiến gian nan, mặc dù người tiêu dùng đang trở nên có ý thức về môi trường hơn và ủng hộ đánh bắt bền vững.
"Quản lý đánh bắt bền vững, có phối hợp, dựa trên hệ sinh thái là công cụ chính để bảo tồn loài cá săn mồi này và vai trò sinh thái của chúng. Dân thường có thể làm điều này bằng cách tìm hiểu thông tin, đọc tài liệu khoa học, đòi hỏi nghề cá bền vững hay duy trì bền vững, và mua hải sản bền vững," Nowicki nói.
Nếu bạn không biết chắc loại hải sản nào thực sự bền vững, thì nên biết rằng Hội đồng Quản lý Hoạt động trên biển (MSC) là cơ quan đánh giá việc đánh bắt quốc tế, cho nên nếu nhà phân phối nào được chứng nhận là bền vững thì họ sẽ có con dấu MSC màu xanh trên bao bì.
Và bên cạnh hỗ trợ đánh bắt cá bền vững, Nowicki nói rằng cách duy nhất để thực sự bảo vệ sinh vật biển là giảm phát thải khí nhà kính toàn cầu.
"Cuối cùng, nếu muốn bảo tồn hệ sinh thái trong những thế kỷ tới, chúng ta sẽ cần giải quyết biến đổi khí hậu trong khi thực hiện bảo tồn giống loài cùng một lúc."
Ngay cả khi số lượng cá mập được khôi phục trở nên đông đúc hơn, đóng góp của chúng vào việc giảm thiểu và nhấn chìm carbon sẽ chỉ là phần nhỏ trong nỗ lực kiềm chế biến đổi khí hậu.
Nhưng số lượng cá mập dồi dào có tác động không thể phủ nhận đối với nhiều hệ sinh thái biển vốn dựa vào cỏ biển khỏe mạnh, theo cách này hay cách khác.
Bằng cách giữ sân chơi sinh thái cân bằng, cá mập đang củng cố các hệ sinh thái này trước mối đe dọa biến đổi khí hậu, để chúng có thể sinh tồn rồi vào ngày nào đó sẽ nhấn chìm carbon.
Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Future.