Hội nghị thượng đỉnh ASEAN có thể chấm dứt đổ máu ở Myanmar?

Gần ba tháng sau cuộc đảo chính ở Myanmar, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) cuối cùng cũng tổ chức hội nghị thượng đỉnh giữa các nhà lãnh đạo vào thứ Bảy để tìm cách chấm dứt cuộc khủng hoảng.

Người đứng sau cuộc đảo chính, Thống tướng Min Aung Hlaing cho biết ông sẽ tham dự.

Nhưng cả ông và các đối thủ ủng hộ dân chủ của ông đều không tỏ ra sẵn sàng thỏa hiệp, vậy triển vọng cho hội nghị thượng đỉnh nhằm kết thúc đổ máu này là gì?

Vào thời điểm cuộc họp được tổ chức tại tòa nhà mới của Ban Thư ký ASEAN ở Jakarta, số người thiệt mạng trong các cuộc biểu tình chống đảo chính có thể lên đến khoảng 800. Mức độ bạo lực tăng lên gần như hàng ngày. Trong vài tuần qua, quân đội đã sử dụng lựu đạn phóng tên lửa chống lại thường dân và máy bay chiến đấu chống lại phiến quân sắc tộc. Nhiều nhà quan sát cho rằng đất nước này đang trên đà trở thành một 'quốc gia thất bại'.

Nhận thức được rằng các biện pháp trừng phạt kinh tế sẽ chỉ có tác động hạn chế đối với giới lãnh đạo quân sự Myanmar, các chính phủ ở châu Âu, Bắc Mỹ và Đông Á đã khuyến khích các đối tác Đông Nam Á đi đầu.

Thoạt nhìn, họ có đủ lý do để làm như vậy: tình hình Myanmar đặt ra mối đe dọa lớn nhất đối với an ninh của Đông Nam Á kể từ cuộc đụng độ giữa Thái Lan và Campuchia một thập kỷ trước.

Tuy nhiên, bất chấp nguy cơ về dòng người tị nạn khổng lồ hoặc thậm chí là nội chiến, mười thành viên của ASEAN thậm chí còn không đồng nhất về việc có nên tổ chức một cuộc họp hay không. Có những dấu hiệu rõ ràng về sự chia rẽ giữa các chính phủ muốn hành động và những chính phủ không muốn hành động.

Cụ thể, bốn quốc gia đã thúc đẩy một số hình thức can thiệp. Vào ngày 31/3, các bộ trưởng ngoại giao từ Singapore, Malaysia, Indonesia và Philippines đã có chuyến thăm Trung Quốc, nơi họ được cho là đã thảo luận về Myanmar. Với tư cách là chủ tịch ASEAN hiện nay, Brunei cũng đã tích cực soạn thảo các tuyên bố chung bày tỏ quan ngại.

Malaysia đã từ chối công nhận chính quyền quân sự là chính phủ hợp pháp. Trong các văn bản, Malaysia đề cập đến "chính quyền quân sự ở Myanmar" và tiếp tục kêu gọi thả "Cố vấn Nhà nước Aung San Suu Kyi" - chức danh chính thức trước cuộc đảo chính của bà Aung San Suu Kyi. Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long gọi việc quân đội đàn áp các cuộc biểu tình là "không thể chấp nhận được".

Một số chính phủ khá im lặng. Vì những lý do hiển nhiên, chính quyền quân đội Myanmar chống lại bất kỳ hình thức can thiệp nào của ASEAN, nhưng thái độ của các quốc gia khác: Campuchia, Lào, Thái Lan và Việt Nam vẫn khiến người ta đặt câu hỏi.Đặc biệt, sự chú ý đang tập trung vào Thái Lan và Việt Nam. Một nhà phân tích Đông Nam Á nói rằng các nhà ngoại giao nước ông đang đổ lỗi cho Bangkok và Hà Nội đã cản trở việc đạt được quan điểm chung trong ASEAN.

Hiện vẫn chưa rõ liệu Thủ tướng Thái Lan Prayuth Chan-ocha có tham dự hội nghị thượng đỉnh hay không. Theo nhà phân tích người Thái Lan Thitinan Pongsudhirak của Đại học Chulalongkorn, "Chính phủ Prayuth đã khá im lặng" về vấn đề này. Ông nói rằng có hai yếu tố liên quan. Một là bản thân Prayuth là một cựu tướng lĩnh đã nắm quyền trong một cuộc đảo chính quân sự. Thứ hai là "Thái Lan có lợi ích thực sự đang bị đe dọa, đặc biệt việc là nhập khẩu khí đốt tự nhiên, cung cấp khoảng 30% sản lượng điện của Thái Lan.

Một nhà phê bình chính phủ Thái Lan, Pavin Chachavalpongpun của Đại học Kyoto, Nhật Bản, thậm chí nhìn xa hơn "Thái Lan và Myanmar giống như anh em sinh đôi bị chia cắt khi mới sinh", ông lập luận, "Quân đội đang học hỏi nhau và bắt chước cách họ có thể củng cố vị thế của mình trong chính trị. Tôi thấy họ đang cố gắng tạo ra một liên minh của chủ nghĩa phi tự do trong khu vực ".

Đảo chính Myanmar: Hơn 40 trẻ em bị quân đội giết hại

Mỹ lên án Myanmar 'trị vì bằng khủng bố'

Đảo chính Myanmar: Những người bị bắn chết kể từ khi biểu tình nổ ra

Quan điểm của Việt Nam khó hiểu hơn. Ban lãnh đạo Việt Nam có quan hệ chặt chẽ với người đồng cấp Myanmar. Công ty viễn thông quân đội Việt Nam, Viettel, có một số liên doanh lớn với quân đội Myanmar, trị giá hơn một tỷ đôla. Đại sứ Việt Nam tại Liên Hiệp Quốc, đồng thời là Chủ tịch Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc Đặng Đình Quý nói rằng Việt Nam phản đối việc sử dụng các biện pháp trừng phạt quốc tế với chính quyền quân đội và nói thêm rằng "chúng ta cần sự tham gia của mọi bên liên quan ở Myanmar, vì vậy chúng ta 'không nên làm cho bất cứ ai ở đó cảm thấy họ bị cô lập."

Cả Việt Nam và Thái Lan, cùng với Lào, Trung Quốc, Ấn Độ, Bangladesh, Nga và Pakistan, đã cử các quan chức quân sự cấp cao tham dự lễ kỷ niệm 'Ngày Lực lượng vũ trang' của Myanmar hôm 27/3 ngay cả khi hàng chục người biểu tình bị bắn chết trên đường phố ở các thị trấn lớn và các thành phố.

Đối với các chính phủ thường bị cộng đồng quốc tế chỉ trích về tình hình nhân quyền ở nước họ, cuộc khủng hoảng Myanmar là một cơ hội kép. Thứ nhất, đây là thời điểm để nhấn mạnh quan điểm đã nêu của ASEAN là 'không can thiệp' vào các vấn đề nội bộ của nhau. Thứ hai, đó cũng là thời điểm mà một số sự giám sát quốc tế thông thường nhắm vào một số nước, ví dụ như Cambodia, có thể bị làm chệch hướng sang nơi khác. Chính phủ của Hun Sen có thể có chút thời gian thư giãn trong khi các nhà ngoại giao châu Âu tìm cách có được sự ủng hộ của ông đối với các biện pháp chống lại chính quyền Myanmar.

ASEAN dường như bị chia cắt dọc theo đường địa lý với các quốc gia "đại lục", những quốc gia gần Trung Quốc nhất, phản đối việc can thiệp vào Myanmar hơn trong khi các quốc gia "biển", những quốc gia xa Trung Quốc nhất, ủng hộ việc có hành động hơn. Trong số các nước thuộc nhóm thứ hai, Indonesia là nước đang nỗ lực nhất để có một phản ứng chung với cuộc khủng hoảng.

Tổng thống Joko Widodo đã khuyến khích các nhà lãnh đạo đồng ý với một chương trình nghị sự do ASEAN dẫn dắt để chấm dứt bạo lực, cung cấp viện trợ nhân đạo và tái khởi động đối thoại giữa các bên xung đột. Evan Laksmana thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế ở Jakarta nói một 'kịch bản tốt nhất' sẽ là "thành lập một lực lượng đặc nhiệm để hỗ trợ và tạo điều kiện cho quá trình đó". Theo quan điểm của ông, tình huống xấu nhất "sẽ là chúng ta phải thừa nhận tính hợp pháp của chế độ đảo chính này bằng cách mời Thống tướng đến nhưng không đảm bảo bất kỳ cam kết thực thi nào về chấm dứt bạo lực và bắt đầu lại đối thoại."

Đối với Indonesia và các chính phủ khác muốn chứng kiến một quá trình hòa giải do ASEAN lãnh đạo ở Myanmar, hình ảnh của hội nghị thượng đỉnh này rất quan trọng. Theo lời của một nhà ngoại giao hàng đầu từ một quốc gia ASEAN khác "Chúng tôi chỉ hy vọng ASEAN có thể xây dựng hình ảnh hội nghị thượng đỉnh này không phải như một lời mời đối với một người đứng đầu chính phủ khác mà như một loại lệnh triệu tập".

Nói cách khác, sự sắp xếp để chụp một bức ảnh nhóm có thể cũng quan trọng như bất cứ thứ gì được thống nhất trên giấy tờ. Nhà ngoại giao này cũng cho rằng Thống tướng Min Aung Hlaing sẽ không đồng ý với nhiều điều, "Ông ấy sẽ thuyết trình, vạch ra thời khóa biểu, đề nghị cấp thị thực cho một chuyến thăm được sắp xếp "và hy vọng sẽ tránh phải hành động gì thêm."

ASEAN tự hào về khả năng thuyết phục hơn là cưỡng chế nhưng khả năng đó sẽ yếu hơn nhiều nếu tổ chức này không thống nhất. Thuyết phục chín quốc gia khác có lập trường thống nhất sẽ là một thách thức không kém gì việc thuyết phục chính quyền Myanmar giảm leo thang cuộc khủng hoảng.

---

Bill Hayton là một cựu nhà báo của BBC News, và là tác giả của các cuốn 'The Invention of China' (2020); South China Sea: the struggle for power in Asia (2014) và Vietnam: rising dragon (2010). Ông hiện làm việc tại Chatham House, London.