Phải chăng lính Nga đã lập căn cứ quân sự tại căn nhà thơ ấu của tôi?

Hôm ấy lại là một ngày làm việc bận rộn.

Quân đội Nga đã tấn công quê hương tôi - vùng Zaporizhzhia ở miền nam Ukraine.

Khu vực này hiện đã chia cắt quân xâm lược Nga – bên tuyên bố chủ quyền toàn bộ vùng đất này – với lực lượng phòng thủ Ukraine.

Ngồi trong văn phòng ở trung tâm London, tôi chợt nhớ quê hương. Tôi quyết định mở hình ảnh vệ tinh mới nhất về ngôi làng tuổi thơ – Verkhnya Krynytsya (nghĩa là Thượng Nguồn), nay nằm trong phần lãnh thổ bị Nga chiếm đóng, chỉ cách tiền tuyến vài kilômét.

Tôi có thể nhìn thấy những con đường đất quen thuộc và những ngôi nhà bao quanh là cây cối xanh tươi. Nhưng rồi một chi tiết khác thu hút được sự chú ý của tôi.

Một yếu tố mới xuất hiện giữa khung cảnh yên ả của ngôi làng nhỏ mà tôi nhớ như in: một con đường thường xuyên được sử dụng, và con đường đó dẫn thẳng đến ngôi nhà tuổi thơ của tôi.

Ảnh vệ tinh cho thấy con đường lần đầu xuất hiện vào mùa hè năm 2022, bốn tháng sau khi khu vực này bị chiếm đóng. Những bức ảnh chụp vào mùa đông lại cho thấy con đường này xuất hiện, cùng với một chiếc xe đi trên đó vào tháng 1/2023.

Tôi chỉ có thể nghĩ đến một nhóm người duy nhất có thể sử dụng con đường này trong một ngôi làng bị chiếm và nằm gần tiền tuyến đến vậy: lính Nga. Chỉ họ mới có lý do để đi lại giữa vùng chiến sự.

Verkhnya Krynytsya

Sự thật là ngôi làng tuổi thơ của tôi giờ chẳng còn yên bình nữa. Verkhnya Krynytsya bị quân Nga chiếm ngay sau khi cuộc xâm lược toàn diện bắt đầu vào tháng 2/2022.

Vào lúc ấy, có lẽ ngôi nhà cũ của tôi đã bị bỏ hoang. Gia đình tôi đã bán nhà từ lâu, nhưng trước khi làng bị chiếm, năm nào tôi cũng ghé lại Verkhnya Krynytsya ít nhất một lần, và thấy ngôi nhà vẫn trơ trọi, vườn tược cỏ mọc um tùm.

Điều đó cũng chẳng có gì lạ. Ngôi làng vốn nhỏ và tĩnh lặng, và những người chưa đến tuổi nghỉ hưu chỉ có thể kiếm việc làm ở nơi khác.

Nhưng vẫn có nhiều người ở lại, và khi Nga tấn công, vẫn còn hơn một ngàn người sống ở đó. Hai ngày sau, chính quyền Ukraine đã phát cho dân làng 43 khẩu súng AK để họ tự vệ trước quân Nga.

Tại một cuộc họp cộng đồng, dân làng quyết định sẽ không dùng súng để chống lại quân Nga tới chiếm đóng.

Một tháng sau, trưởng làng Serhiy Yavorsky bị quân Nga bắt giữ, rồi bị đánh đập và tra tấn bằng điện, bằng kim và axit - theo lời khai được đưa ra tại một tòa án Ukraine.

Quân Nga cũng nhắm tới trạm xử lý nước thải bên ngoài làng, rồi lập sở chỉ huy ở đó sau khi quân Ukraine rút đi.

Ngay cả khung cảnh xung quanh ngôi làng cũng đã thay đổi đến mức không thể vãn hồi.

Trước khi Nga phát động cuộc xâm lược toàn diện, Verkhnya Krynytsya nằm bên hồ chứa nước Kakhovka tuyệt đẹp - một hồ nước rộng đến mức chúng tôi thường gọi nó là "Biển".

Bạn có thể nhìn thấy mặt hồ từ bất kỳ nơi nào trong làng. Vào mùa hè, dân làng thường ra đó bơi lội; còn vào mùa đông, du khách từ khắp vùng kéo đến để câu cá trên băng.

Một trong những ký ức đầu đời của tôi là cảnh những người phụ nữ địa phương cất lên làn điệu dân ca Ukraine khi mặt trời dần lặn xuống hồ Kakhovka trong ngày hè ấm áp.

"Biển" đó đã biến mất sau khi đập Kakhovka bị phá hủy vào tháng 6/2023, gây ra trận lũ kinh hoàng cuốn trôi nhà cửa và tàn phá đất canh tác.

Để tìm hiểu xem tình hình ở Verkhnya Krynytsya giờ ra sao, tôi đã cố liên lạc với người dân địa phương.

Không có gì ngạc nhiên khi chuyện đi tìm câu trả lời là vô cùng khó khăn.

Nhiều người đã rời đi, còn những người ở lại – tình cảnh tương tự như các vùng bị chiếm khác của Ukraine - đều sợ hãi và không dám trò chuyện với báo chí. Những nơi gần tiền tuyến là vùng vắng bóng luật pháp, ở đó quân Nga có thể trả thù tàn nhẫn và dứt khoát.

Sau khi Verkhnya Krynytsya bị chiếm, các nhóm mạng xã hội về làng im bặt, và những câu hỏi tôi đăng lên đều không ai trả lời.

Việc nhờ ai đó đến xem ngôi nhà của tôi giờ ra sao thì càng không thể. Ngôi làng yên bình và tĩnh lặng năm xưa nay đã trở thành một vùng đất tràn ngập sợ hãi.

Mối nguy ở Verkhnya Krynytsya còn đến từ bầu trời. Vì nằm gần tiền tuyến, ngôi làng trở thành điểm nóng, thường xuyên hứng chịu các đợt không kích của phía Ukraine.

Một người quen nói với tôi rằng dân làng giờ chỉ dám ở trong nhà vì sợ bị thiết bị bay không người lái (drone) tấn công.

"Ở đó rất nguy hiểm," tôi được thông báo. "Chúng [drone] hoạt động thường xuyên và có thể nhắm vào anh, vào nhà anh, hay chiếc xe của anh. Làng mình giờ thay đổi nhiều lắm rồi, Vitaly."

Những cư dân mới

Vậy thì, xét tới tất cả những hiểm nguy và nỗi đau mà chiến tranh đã gây ra cho Verkhnya Krynytsya, ai là người đã tạo ra những vết bánh xe tới và đi khỏi nhà cũ của tôi?

Khả năng cao là chẳng ai quyết định tới làng sống vào lúc này - ngoại trừ binh sĩ Nga.

Sau khi chiếm được Verkhnya Krynytsya, nhiều lính Nga đã bắt đầu sống trong những ngôi nhà bỏ trống trong làng.

Vào tháng 6/2022, chính quyền vùng Zaporizhzhia cho biết họ có thông tin rằng quân Nga đang đồn trú trong làng.

Đó cũng thời điểm ảnh vệ tinh lần đầu ghi nhận những dấu hiệu của con đường dẫn tới ngôi nhà cũ của tôi.

Để kiểm chứng giả định rằng binh sĩ Nga có thể đã chuyển vào ngôi nhà ấy, tôi liên hệ với Lữ đoàn Cơ giới hạng nặng độc lập số 128 của Ukraine - đơn vị đang hoạt động trong khu vực.

"Anh không sai đâu. Khả năng đó rất cao," người phát ngôn của lữ đoàn, ông Oleksandr Kurbatov, nói với tôi.

Ông cho biết khi dân cư địa phương rời khỏi các vùng gần tiền tuyến, quân Nga đã bắt đầu chiếm khu vực đó.

"Nếu không còn đủ nhà trống, nhu cầu chiếm chỗ sẽ tăng cao. Và dĩ nhiên, phần lớn là quân nhân thuộc lực lượng chiếm đóng," ông nói thêm.

Vì không ai trong làng dám mạo hiểm đến xem thử nhà cũ của tôi, tôi đã nhờ đồng nghiệp tại BBC Verify là Richard Irvine-Brown thu thập và phân tích hình ảnh vệ tinh gần đây. Kết quả cho thấy có dấu vết di chuyển quanh ngôi nhà nơi tôi lớn lên.

Không có dấu hiệu nào về con đường dẫn đến ngôi nhà trong ảnh chụp tháng 3/2022, tức một tháng sau khi cuộc xâm lược bắt đầu.

Ngoài dấu vết mờ nhạt được nhìn thấy trong hai bức ảnh vệ tinh chụp tháng vào tháng Sáu cùng năm, dường như ngôi nhà vẫn bị bỏ trống.

Sau đó, con đường xuất hiện trở lại vào tháng 12/2022, và có thể thấy một chiếc xe đi trên con đường này vào tháng 1/2023. Chúng tôi không có thêm ảnh nào cho đến tháng 8/2023, khi con đường đã thành hình rõ rệt.

Con đường này cứ mờ đi rồi lại hiện rõ theo mùa, cho thấy người sử dụng chỉ qua lại theo chu kỳ.

Có vẻ như ngôi nhà được sử dụng vào mùa đông - và rất có thể là các binh sĩ Nga, lực lượng đã chiếm dụng các ngôi nhà bỏ trống. Điều này là hợp lý, vì mùa đông khắc nghiệt ở Ukraine khiến cả người lẫn vật tư khó có thể ở lâu trong chiến hào, lều tạm hoặc kho chứa dã chiến.

Sự thật về những gì đã xảy ra với ngôi nhà của tôi có lẽ sẽ chưa thể sáng tỏ trong một thời gian dài - ít nhất là chừng nào ngôi làng còn bị chiếm đóng.

Còn lúc này, dường như ngôi nhà tuổi thơ của tôi đã trở thành một bánh răng nhỏ bé trong cỗ máy chiến tranh rộng lớn của Nga ở Ukraine.

Richard Irvine-Brown tường thuật bổ sung