Cuộc chiến Nga-Ukraine (bài 5): Tiền tuyến, định nghĩa lại chiến trường

Trải qua các kỳ trước về sự tàn phá (bài 1), bi kịch mất mát (bài 2), cách người dân thích nghi với chiến tranh (bài 3) cùng những thách thức trong việc huy động binh sĩ (bài 4), bài viết này tập trung vào sự biến chuyển của phương thức tác chiến. Sự xuất hiện của drone và vũ khí mới đã định hình lại cục diện chiến trường và báo hiệu điều gì cho các xung đột trong tương lai?

Chiến hào cổ điển

Khi tôi ngỏ ý muốn được đi theo các đoàn tiếp tế tới tuyến đầu (frontline), một người lính quân y vốn rất nhiệt tình bỗng từ chối ngay lập tức. Sofia nửa đùa nửa thật: "Mình sẽ giải thích cho Mai tại sao với điều kiện bạn đóng góp cho tiền tuyến một… bộ sơn móng tay thật đẹp."

Trưa hôm ấy, Sofia dành toàn bộ giờ nghỉ để giúp tôi hiểu tại sao một điều trước đây vốn không mấy khó khăn, mà nay lại không thể. Đó là vì frontline không còn được định nghĩa bởi những chiến hào.

Thời hoàng kim của chiến hào là Thế chiến I. Chúng tạo ra những đường biên rõ ràng. Hai bên ẩn náu sau công sự để tiêu diệt đối phương. Khi chiến tranh mới nổ ra, cả Nga và Ukraine đều đào những chiến hào dài, sâu kiểu thế chiến như vậy.

Điều này gây khó khăn cho lính Ukraine khi họ lấy lại một số vùng bị chiếm. Tùng "bộ đội" – người lính gốc Việt ở kỳ trước – kể lại: "Khi giải phóng những vùng đấy thì mình dùng luôn chiến hào Nga đào trước đó. Nhưng bọn nó bắn về phía tây. Mình bắn về phía đông. Các chiến hào của Nga tất nhiên không được xây để bắn về phía đông. Bộ đội mình chiến đấu theo chiều ngược lại thì bị hở trước mặt, dễ chết hơn. Chiến hào chỉ để nấp thôi, không bắn được."

Chiến trường trong suốt

Năm 2023, drone cảm tử tham gia cuộc chiến. Hướng tấn công không còn theo chiều đông tây mà chuyển thành từ trên xuống. Tầm bắn của drone xóa sổ những đường biên kiểu frontline, tạo ra một vùng sâu chừng 10-30km gọi là kill zone/gray zone. Trong "vùng tiêu diệt" ấy không còn các chiến hào mà dày đặc các hố cá nhân (foxhole), chủ yếu để che chắn chứ không phải để bắn. Bộ binh ngày càng ít xuất hiện ở kill zone vì mọi cử động đều có thể bị bắt sóng, và chỉ vài phút sau, các drone sẽ truy sát tận cùng từng người lính.

Theo lời một sĩ quan, phần lớn lính của anh thiệt mạng khi luân chuyển quân. Sau hàng tháng trời chiến đấu, khi về tuyến sau, họ phải vượt qua kill zone, khả năng bị giết còn cao hơn trụ lại vị trí. Bác sĩ, y tá không thể tới gần tiền tuyến vì sẽ bị drone tiêu diệt. Họ thường xuyên phải hướng dẫn binh sĩ tự xử lý vết thương từ xa vì "rút lui" không còn là một giải pháp an toàn.

Tùng kể: "Một anh trong đơn vị em dẫm phải mìn bộ binh, chỉ bị thương ở bàn chân thôi. Nếu chữa kịp trong khung 'giờ vàng' (1 tiếng) thì bình phục lại đánh nhau tiếp được. Tụi em làm một cái tourniquet ở bắp chân. Không cầm máu được, đành thắt lại ở đầu gối. Không xong, lại thắt trên bắp đùi. Cứ thế sau 12 tiếng chờ thì anh ấy bị tháo cả khớp háng."

Trong lịch sử, mùa đông với cái lạnh âm 20 độ là kẻ bảo vệ nước Nga trước đội quân hùng mạnh của Napoleon và Hitler. Nhưng với cuộc chiến ở Ukraine, mùa đông hủy diệt cả hai bên.

Khi đất đóng băng cứng như bê tông, những người lính không thể đào hào. Drone thường ghi lại cảnh những người lính không bỏ chạy mà nằm bất động khi drone lao tới. Cơ bắp họ đã đông cứng. Nếu bị thương, họ phải chờ nhiều ngày trong những hố cá nhân lạnh cóng, rất khó được cứu hộ vì drone sẽ phát hiện. Họ phải chọn giữa việc mất một phần thân thể hoặc mất mạng. Họ có thể chết rét trước khi chết vì mất máu.

Loạt bài Nga-Ukraine: Chiến tranh hay hòa bình?

Chiến tranh giữa các drone

Tại trung tâm Kyiv, hàng chục xe tăng Nga được trưng bày như bằng chứng thất bại của cuộc tấn công năm 2022. Nhưng chỉ trong vài năm, không phải xe tăng mà drone mới là vũ khí chủ lực của tiền tuyến.

Ở giai đoạn thứ nhất, Bayraktar TB2 của Thổ Nhĩ Kỳ là ngôi sao trên bầu trời. Đây là loại drone tấn công cỡ lớn, bay cao, ném bom laser. Nga có nhiều drone trinh sát nhưng thiếu drone tấn công. Cộng với giả định Ukraine sẽ đầu hàng ngay lập tức, quân Nga di chuyển theo đội hình hành quân chứ không phải đội hình chiến đấu. Đoàn xe dài 60km tắc nghẽn ở Kyiv trở thành bia tập bắn khổng lồ.

Ở giai đoạn hai là sự bùng nổ của drone dân sự Trung Quốc. Những đôi mắt thần này theo dõi đối phương, chỉnh làn để pháo binh đánh chính xác hơn.

Ở giai đoạn ba, drone chuyển sang vai trò tấn công cảm tử. Một chiếc drone giá hơn nghìn đô có thể tiêu diệt một xe tăng giá vài triệu. Với tầm kiểm soát vài chục cây số, drone cô lập tiền tuyến, cắt đứt hậu cần, tạo ra các kill zone. Chúng săn lùng binh lính, biến kẻ tấn công thành kẻ bị săn đuổi.

Ai đang dẫn trước trong cuộc chiến drone?

Câu hỏi này của tôi không nhận được ý kiến đồng nhất. Cả người Ukraine và người Nga đều cho rằng mình hoặc là siêu việt hơn, hoặc đang bị bỏ lại phía sau. Tuy nhiên, những chuyên gia quân sự và nhà báo chiến trường thì khẳng định hai bên đang ở thế "cân bằng động" (dynamic equilibrium). Lợi thế chuyển dịch qua lại theo chu kỳ 3-6 tháng tùy theo điểm mạnh yếu mỗi bên.

Ukraine chiến thắng trong cuộc đua sáng tạo. Đối mặt với cỗ máy chiến tranh khổng lồ của cường quốc quân sự thứ 2 thế giới, "cái khó phải ló cái khôn".

Ví dụ, Ukraine không có hải quân. Nhưng họ đã tạo ra các thuyền cảm tử kiểu mô tô trượt nước (jet ski), tấn công nhiều hướng theo kiểu bầy sói, đánh chìm một phần lớn hạm đội Biển Đen của Nga. Họ dùng drone bằng bìa các tông làm mồi nhử. Radar của Nga tưởng là máy bay chiến đấu và phóng tên lửa bắn hạ, đồng thời để lộ vị trí để Ukraine tấn công. Hiện tại, Ukraine đang đi trước trong việc dùng AI để drone tự nhận diện mục tiêu.

Sự linh hoạt đó cũng là tinh thần của xã hội dân sự. Hàng nghìn "xưởng drone tại gia" đã ra đời với chính sách "toàn dân lắp drone". Sau một khóa học online, ai cũng có thể tự mua linh kiện, lắp ráp, gửi đi kiểm định trước khi vũ khí đến tay binh sĩ.

Một người mẹ nói với tôi: "Tôi bảo vệ chồng từ xa." Một cô gái nói với tôi: "Như lắp lego thôi bạn ơi, nhưng là cho người lớn." Một bà cụ nói với tôi: "Cứ cuối tuần là các con tôi chiếm dụng nhà bếp để lắp drone. Mùi thức ăn thay bằng mùi chì hàn. Nhưng đây là cách cả gia đình tôi giết giặc." Một chính trị gia nói với tôi: "Nga có thể bắn tên lửa vào một nhà máy điện, nhưng không thể bắn tên lửa vào từng căn bếp của người Ukraine."

Tuy nhiên, Nga đã bắt kịp kỹ thuật và áp đảo số lượng, trở thành kẻ chiến thắng trong cuộc chiến tiêu hao. Một người lính chia sẻ: "Nga còn nhiều tiềm lực đến mức họ chấp nhận đổi 10 drone FPV lấy 1 binh sĩ Ukraine hoặc 1 xe bán tải."

Với lợi thế trong quy mô sản xuất, Nga luôn bắt kịp các pha sáng tạo của Ukraine và nhân rộng số lượng trong các nhà máy hiện đại. Những chiêu mới của Ukraine tung ra chỉ có tuổi thọ thống trị chừng vài tháng. Nga dù chịu thiệt hại trước nhưng nhanh chóng điều chỉnh. Vòng đuổi bắt đó lặp đi lặp lại, biến cuộc chiến trở thành một phòng thí nghiệm chiến tranh hiệu quả nhưng vô cùng đẫm máu.

'Cối xay thịt'

Khi nói chuyện với người dân ở Ukraine và Nga, tôi luôn hỏi họ: "Điều gì quan trọng hơn, sinh mạng hay lãnh thổ?" Tôi nhận thấy những ai từng cầm súng hoặc mất mát thì luôn chọn "sinh mạng". Những người trẻ và lãnh đạo thì thiên về "lãnh thổ".

Nhiều người lính đã chia sẻ với tôi sự kinh hoàng của họ khi chứng kiến quân Nga dùng chiến thuật "biển người" (human wave). Theo nhiều nghiên cứu quân sự, đây là nguyên tắc cốt lõi trong lối đánh của Liên Xô. Stalin từng nói: "Số lượng có chất lượng của nó".

Khi nói chuyện với tôi, Tùng "bộ đội" đã dùng bản đồ để giải thích như sau: "Chị nhìn này. Màu đỏ là quân nó, màu xanh là quân mình. Bọn em cố thủ ở đây. Chỉ có một đường này để tiến lên thôi. Độc đạo. Nhóm thứ nhất bọn nó xông vào. Bọn em bắn chết hết. Nhóm thứ hai xông vào. Lại chết hết. Tại sao nó không đổi chiến thuật, mới đầu em cũng chả hiểu. Cứ 2-3 tiếng nó lại vào tiếp. Bộ đội mình giết nó đến lần thứ 5 thì hết đạn, phải rút lui. Hồi đánh nhau ở Bakhmut, bọn em cũng dồn bọn nó vào một góc. Cách đó có mấy chục mét thôi có đường lui, mà nó không lui. Xác chồng xác, nhưng nó cứ thế lao vào. Một số đứa tù binh thì khai là nếu quay lại cũng sẽ bị biên phòng của chính bọn nó bắn chết."

Trận Bakhmut mà Tùng kể được đội lính đánh thuê của Nga gọi là "Chiến dịch Cối xay thịt" (Meat grinder Operation) với mục đích giết càng nhiều lính Ukraine càng tốt. Nhưng các kênh thông tin độc lập và bình luận quân sự Nga cũng lên án rằng chiến thuật này đã trở thành cối xay thịt với chính lính Nga.

Tù binh Nga khai rằng Storm-Z là các đơn vị gồm phạm nhân dân sự (nhập ngũ để được trả tự do) và các binh sĩ kỷ luật kém. Họ được ví như lính "dùng một lần", kiểu viên đạn sống. Lớp trước tiếp lớp sau, họ buộc Ukraine tiêu tốn đạn dược, lộ vị trí chiến đấu và trở thành mục tiêu tấn công. Chiến thuật biển người ám ảnh đến nỗi ngày 8/3 năm nay, khi một bà mẹ liệt sĩ Nga được tặng chiếc cối xay thịt thì mạng xã hội đã phản đối đến mức tổ chức tặng quà phải đóng phần bình luận.

Hai năm trở lại đây, chiến thuật biển người có phiên bản mới. Pokrovsk là một ví dụ. Trên bản đồ, Nga tạo thế gọng kìm, siết chặt thành phố. Một chuyên gia an ninh Mỹ bình luận rằng Ukraine có thể cầm cự, chỉ để một đường thoát khi đã giết được càng nhiều quân Nga càng tốt.

Tuy nhiên, bình luận này bị một sĩ quan Ukraine phản đối dữ dội. Anh giải thích cho tôi rằng ông người Mỹ kia vẫn có tư duy chiến tranh kiểu cũ. Pokrovsk không bị bao vây mà đã biến thành một dạng kill zone, quân hai bên trộn lẫn vào nhau.

Thay vì các đợt sóng người ồ ạt, Nga đã chuyển sang chiến thuật thẩm thấu (infiltration). Lợi dụng thời tiết xấu khi drone không thể bay, từng nhóm 2-3 lính vượt qua kill zone bằng mọi phương tiện có thể: đi bộ, xe máy, xe golf, xe thồ, thậm chí đóng giả làm dân thường. Họ bí mật thâm nhập sâu hàng cây số ra sau lưng tiền tuyến. Họ đào hầm và chờ nhau. Khi đủ lực lượng và đúng thời cơ, họ đánh úp những người lính điều khiển drone vốn ngỡ mình đang ở tuyến sau an toàn.

Chiến thuật này đặc biệt hiệu quả vì drone khó đuổi theo 2 lính Nga trên xe địa hình chạy zic zac. Lính Ukraine cũng không thể dùng pháo đắt tiền hay tên lửa vác vai mà buộc phải dùng súng, đồng nghĩa với việc bị lộ vị trí bắn và trở thành mục tiêu của drone Nga. Tuy nhiên, lính thâm nhập có tỷ lệ tử vong rất cao, "thường 2 lính chết 1" (theo lời viên sĩ quan), bởi đây là nguy cơ "mồi nhử sống".

Cái giá của lãnh thổ

Với dân số nhỏ hơn nhiều lần, Ukraine đang dần cạn nguồn binh sĩ. Những chỉ huy tôi gặp đều nói họ chấp nhận "đổi đất lấy sinh mạng". Vì bên tấn công thường chịu tổn thất gấp 2-3 lần phe phòng thủ, để tối ưu hóa tỷ lệ tiêu hao, họ tìm cách buộc Nga phải nướng quân đổi từng mét đất. Thay vì tử thủ đến người cuối cùng, họ được rút lui khỏi các thành phố đã bị san phẳng, không còn giá trị phòng ngự.

Ngay sau khi phát động cuộc chiến toàn diện năm 2022, giai đoạn "tấn công chớp nhoáng" đã giúp Nga nhanh chóng chiếm thêm nhiều phần lãnh thổ Ukraine. Tuy nhiên, họ bị đẩy lùi chỉ trong vài tháng. Đến cuối năm 2022, tổng diện tích Nga chiếm thêm được là 10% lãnh thổ.

Nhưng trong suốt 3 năm đẫm máu sau đó (2023-2025), giai đoạn "cối xay thịt" chỉ giúp Nga giành thêm chưa đầy 1%. Điều này tức là hơn một triệu thương vong (bị thương + tử vong) của hai bên trong giai đoạn này chỉ để đổi lấy khoảng 6.000 km2 (bằng tỉnh Hà Tĩnh ). Chiều sâu tiến quân tại các mũi chủ công chỉ khoảng 35km, vừa vặn tầm sát thương của một drone cảm tử. Tình báo Anh đã so sánh rằng nếu một con sên bò 25m/ngày thì ở Donbas, quân Nga tiến còn chậm hơn cả con sên.

Như vậy, các kill zone đã đóng băng cuộc chiến ở trạng thái hủy diệt. Con số thương vong khổng lồ tỷ lệ nghịch với thay đổi không đáng kể trên bản đồ.

Thách thức hậu cần

Có một câu nói nổi tiếng thường được gán cho Napoleon: "Quân đội hành quân bằng bụng." Đó là bài học xương máu rằng chiến thắng phụ thuộc vào hậu cần.

Với các kill zone, xe cứu thương và tiếp tế thường bị drone tiêu diệt. Tùng kể: "Vũ khí rất khó vào đến mặt trận chị ạ. Sức người chỉ mang được vài trăm viên đạn. Nếu bị thương, vỏ nhựa vỡ thì đạn cũng rơi hết. Có lần em bị ngã từ xe bọc thép, lúc đưa về tuyến sau thì 2 quả tên lửa vác vai cũng đi cùng em luôn vì không ai cầm thêm được nữa. Chưa kể mất lính là mất luôn cả vũ khí. Nhiều khi vào đến chỗ giao tranh thì vũ khí chỉ còn một nửa, phải trông chờ vào số đạn nhóm trước chưa bắn hết để lại."

Bên cạnh đó, xã hội dân sự ở Ukraine là một điểm mạnh khi từng người dân đóng góp cho tiền tuyến. Tuy nhiên, đó cũng là gánh nặng quản lý khi nhiều thứ cơ bản như quần áo, bộ sơ cứu, xe bán tải… thường tới tay binh sĩ qua các nhóm tình nguyện thay vì hệ thống chính quy. Sự thiếu đồng bộ này khiến nhiều binh lính tự hỏi: "Tại sao mình đang chiến đấu mà lại phải lo không có rìu để chặt gỗ, không có đinh để đóng công sự?"

Chưa hết, hậu cần không chỉ là vận chuyển vật lý mà là vận chuyển công nghệ. Những gì được phê duyệt tháng 7 thì tháng 10 đã lỗi thời. Tuy nhiên, luật mới đã cho phép các đơn vị tự quyết định mua drone phù hợp nhất với tình hình nơi họ trực tiếp chiến đấu.

Kỷ nguyên chiến tranh mới

Cuộc chiến ở Ukraine đánh dấu sự kết thúc của chiến tranh công nghiệp, mở ra kỷ nguyên chiến tranh công nghệ drone. Những binh đoàn robot vẫn chưa ra đời, nhưng tương lai sẽ là "máy móc chết thay con người". Công nghệ đang ở ngưỡng của việc một phi công ra lệnh cho một đàn hàng trăm drone được trang bị AI. Chúng tự phối hợp: con đi trinh sát, con làm mồi nhử hỏa lực phòng không, con lao vào tiêu diệt.

Đó cũng là kỷ nguyên của cuộc chiến hậu cần. Những kho hàng được rải ra trong mạng lưới điều phối bởi AI thay vì tập trung một chỗ. Drone vận tải và chó robot thay người lính tiếp tế đến tận chiến hào. Vận chuyển "vật chất" đang được thay bằng vận chuyển "dữ liệu". Khi một bộ phận vũ khí bị hỏng, máy in 3D dã chiến tạo ra phụ tùng thay thế trong vài giờ. Chuỗi cung ứng rút ngắn từ hàng nghìn cây số xuống còn vài mét. Kho hậu cần nằm trên "đám mây" chứ không phải trong kho hàng. Vũ khí sẽ được gắn cảm biến để AI tự đặt lệnh tiếp tế trước khi người lính nhận ra thiếu hụt, loại bỏ thời gian chết.

Khi những drone được lắp trong bếp bởi các bà nội trợ có thể tiêu diệt một xe tăng vài triệu đô thì các cường quốc quân sự phải xem lại đầu tư quốc phòng. Những nền tảng vũ khí siêu lớn như tàu sân bay, máy bay ném bom tàng hình sẽ phải đối mặt với bầy đàn cả nghìn drone tự sát. Chiến tranh tiêu hao giá rẻ khiến vũ khí "thông minh" không còn đồng nghĩa với "đắt tiền".

Trong cuộc cách mạng này, lính Ukraine và Nga trở thành tài nguyên cho giới quân sự toàn cầu. Một sĩ quan Ukraine kể rằng khi tham gia huấn luyện ở Ba Lan, anh thấy họ chẳng hiểu gì về chiến tranh kiểu mới: "Tôi đã phì cười. Họ ngây thơ đến mức vẫn dùng xe thiết giáp khi nói về tấn công. Khi cần hạ một đám drone rẻ tiền thì họ dùng máy bay chiến đấu F-35. NATO chắc chắn cần lính Ukraine để cập nhật kinh nghiệm của chiến tranh công nghệ."

Nhiều chuyên gia cũng cho rằng NATO phải viết lại sách giáo khoa quân sự. Cách nhìn của NATO vẫn coi tiền tuyến là frontline thay vì kill zone. Chiến thuật NATO vẫn là tấn công ào ạt và tập trung khiến kẻ thù bất ngờ hoảng loạn. Lính NATO vẫn chưa được huấn luyện xử lý vết thương khi phải chờ di tản trong nhiều ngày, thậm chí nhiều tuần. Ở bên kia chiến tuyến, Triều Tiên và Trung Quốc cũng đang tích cực trong quá trình chuyển đổi này.

Cuối cùng, sự chuyển dịch công nghệ đang tái cơ cấu nhân lực, đưa lính drone trở thành chủ lực. Ở Ukraine, quỹ Victory Drones của bà cựu chiến binh Maria Berlinska đã đào tạo miễn phí cho hơn 50.000 học viên, trong đó tỷ lệ phụ nữ gần đây tăng vọt.

Drone xóa mờ rào cản thể chất và giới tính. Thế mạnh của nữ chiến binh lái drone đến từ chính những kỹ năng họ được trau dồi qua công việc hằng ngày: sự kiên nhẫn giúp họ quan sát màn hình trinh sát nhiều giờ liền, kỹ năng khéo léo giúp họ hàn các vi mạch, khả năng làm nhiều thứ cùng một lúc giúp họ bao quát tình hình, và tính cẩn trọng giúp họ tuân thủ quy trình an toàn, giảm thiểu mạo hiểm, bảo toàn thiết bị đắt tiền.

Nhận bộ sơn móng tay tôi mua, Sofia hứa sẽ đưa đến tận chiến hào cho một đơn vị lính drone toàn phụ nữ: "Chẳng có lý do gì để bàn tay một cô gái, dù trên bàn phím máy tính hay trên nút bấm thả bom, không được phép xinh đẹp. Chính sự tỉ mỉ khi làm móng của họ mới cần để lắp ráp và sửa chữa drone đấy."

Hóa ra những nữ chiến binh lái drone không chỉ là một giải pháp cho cuộc khủng hoảng nhân lực của quân đội Ukraine. Mấy lọ sơn móng tay tôi từng ngỡ chỉ là câu đùa cho vui chính là ví dụ đặc sắc cho sự chuyển dịch của chiến tranh hiện đại: từ sức mạnh cơ bắp sang sức mạnh của bàn phím.

Ghi chú về tác giả và tác phẩm: Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai là chuyên gia đào tạo trong lĩnh vực Khoa học Não bộ ứng dụng vào Giao tiếp-Quản trị đa văn hóa/Phát triển năng lực cá nhân. Loạt bài ghi lại những quan sát của tác giả sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025). Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào. Tên một số nhân vật đã được thay đổi.