Nga – Ukraine (bài 3): kiên cường, sống chung với bão

Phần tiếp theo trong loạt bài Nga – Ukraine: Chiến tranh hay hòa bình?, tác giả Nguyễn Phương Mai tìm hiểu cách mà người dân Ukraine thích ứng với tình trạng hiểm nguy và bất định kéo dài của chiến tranh.

Đặt lại tên cho nỗi sợ

Ở Hà Nội ngày xưa, cứ tới 12 giờ trưa, từ Nhà hát Lớn sẽ vang lên một hồi còi dài và to. Với tôi, hồi còi ấy báo hiệu giờ người lớn nghỉ làm, giờ trẻ con trốn ngủ trưa đi bêu nắng, giờ đường phố vắng hơn để chơi nhảy dây, trốn tìm.

Lần đầu tiên khi tiếng còi báo động ở Ukraine vang lên, tim tôi chững lại một nhịp. Có lẽ vì tuổi thơ đã quá quen với tiếng còi âm vang cả thành phố nên tôi không thấy sợ hãi. Chỉ 48 tiếng sau khi tới Ukraine, những hồi còi đã trở thành một phần nhịp sống của tôi mỗi ngày. Một bà cụ còn hài hước ví von: "Bao giờ trứng gà lên giá mới lo. Chứ bây giờ còi báo động không ai quan tâm nữa đâu."

Như tất cả mọi người, tôi đặt sinh mạng mình vào tay lực lượng phòng không Ukraine. Tôi tin họ sẽ bắn chặn mọi cuộc tấn công khi trời còn sáng. Tâm lý "sống chung với bão" khiến tôi nhanh chóng đặt lại tên cho nỗi sợ. Không ai có thể ngày nào cũng vài lần ngừng tất mọi việc để đi ẩn náu.

Nguyên tắc 'hai bức tường'

Nhưng với những đợt tấn công ban đêm, tôi phải tập kỹ năng sinh tồn từng bước một. Bài học sống sót đầu tiên diễn ra tại gia cư một người bạn sống gần nhà máy năng lượng nên thường xuyên bị dội bom. Hôm ấy đang ăn tối thì báo động. Chị vợ kiểm tra Telegram, nói có nhiều drone bay về khu vực nhà mình. Vì drone thường bay chậm và không thấy có tên lửa nên gia đình yên tâm ăn tiếp.

Chẳng dè 15 phút sau có tiếng nổ. Tôi ngó ra cửa sổ thì bị đứa bé con chủ nhà kéo mạnh một cái. Tôi ngã sập xuống sàn. Nó cuống quýt xin lỗi rồi bảo: "Cô ngốc thế. Không bao giờ được đứng gần cửa kính".

Nếu không có hầm trú ẩn, nguyên tắc "hai bức tường" là sự bảo vệ tối thiểu. Hai lớp vật cản giúp giảm thương vong nếu những mảnh nhỏ của tên lửa và drone không may rơi trúng. Tuyệt đối tránh ngủ ở nơi có cửa giáp đường bởi muôn mẩu kính vỡ sẽ biến thành hàng trăm viên đạn bắn nát người.

Trong suốt thời gian ở Ukraine, số đêm tôi ngủ trên giường chắc không quá 10 lần. Nhà bếp, hành lang, phòng tắm – những nơi hội đủ nguyên tắc hai bức tường – thường xuyên trở thành chỗ tôi đặt lưng. Ở nhiều gia đình, trẻ con ngủ luôn trong bồn tắm.

Chú tâm vào hiện tại

Nhưng không phải ai cũng chấp nhận việc nỗi sợ trở thành bạn đồng hành cùng giấc ngủ. Một luật sư ở Kharkiv nói rằng cô đã vô cảm với các trận tấn công ban đêm. Đêm xuống, cô đeo nút tai, tắt báo động, cầu nguyện, rồi bình thản lên phòng ngủ tầng 7. Trước chiến tranh, căn hộ ấy rất đắt tiền. Bây giờ, tầng cao lại dễ trúng đạn nhất. Nhưng cô đã quyết định rằng "chết lúc nào cũng được. Nhưng sống thì phải cho ra sống."

"Nếu vẫn bị đánh thức bởi còi báo động thì chị làm gì?" – "Tôi tặng Putin một ngón giữa (hàm ý chửi rủa) và ngủ tiếp."

Một bạn trẻ tâm sự với tôi: "Khi không có lựa chọn nào thì điều duy nhất mình có thể làm tốt là tập trung vào hiện tại. Em không nghĩ ngợi xa xôi nữa mà chỉ lập kế hoạch cho hôm nay, cho bây giờ. Ví dụ như sáng nay mình sẽ làm việc gì, và nhất định sẽ làm thật tốt. Chiều nay mình sẽ ăn gì, và nhất định phải ăn thật ngon. Tối nay mình sẽ gặp ai, và nhất định phải ôm họ một cái trước khi chia tay."

"Tuần trước em mua một bịch mì tôm và ngồi thần ra xem mình sẽ ăn vị nào, để dành vị nào. Đột nhiên có báo động. Thế là em lao vào bếp nấu gói mì ngon nhất. Tại sao lại phải chờ? Chắc gì mình còn sống đến ngày mai? Nếu cuộc đời chỉ là một chuỗi những khoảnh khắc thì em phải sống khoảnh khắc bây giờ thật là tử tế."

"Em và ông xã lấy nhau cũng hệt như ăn mì tôm vậy. Hôm ấy sau khi chui từ hầm trú ẩn lên, tụi em quyết định kết hôn."

Duy trì cuộc sống bình thường

Trong sự hỗn độn và bất định của thời chiến, người dân không thể tự định đoạt được mạng sống và tương lai của mình. Chiến lược tâm lý để sinh tồn là tập trung vào những gì có thể kiểm soát được. Đó là những hoạt động hằng ngày, những quyết định nhỏ trong tầm tay, những kế hoạch mà khả năng của chính mình cho phép.

Đa số trường học và công sở linh hoạt việc học và làm việc online. Nhiều nơi cho phép đến trễ nếu đêm trước mọi người phải chạy nạn. Các liên hoan nghệ thuật vẫn tiếp tục trong làn khói bom, trong hầm trú ẩn. Hệ thống trường học ngầm dưới lòng đất dần hoàn thiện. Những trận bóng kéo dài 4-5 tiếng hay đôi khi vài ngày: báo động thì dừng lại, hết báo động lại lên đá tiếp.

Chiến tranh trở thành một phần tất yếu của cuộc sống. Dù mỗi đêm chỉ ngủ vài tiếng, người dân vẫn duy trì những thói quen từ trước chiến tranh, từ việc tập gym, hẹn hò trên Tinder, cà phê với bạn khi tan sở, đi dạo trong công viên với chó hay quay cuồng trong vũ trường. Việc duy trì nhịp sống bình thường trở thành một hành động kháng cự, một sự khẳng định thầm lặng rằng bom đạn không thể cướp đi toàn bộ cuộc sống này.

Chính vì thế, nhìn từ ngoài vào, chẳng ai nghĩ đây là một đất nước đang có chiến tranh. Nhịp sống hối hả, trẻ trung vẫn cuộn chảy quanh những ốc đảo thanh bình và yên tĩnh của nông thôn và thành phố. Dù đêm trước thành phố bị đánh bom, sáng hôm sau người lớn vẫn đi làm, trẻ con vẫn đi học, tụi thanh niên vẫn hôn nhau ở góc phố, những ông già vẫn đánh cờ trên ghế đá, lũ chim bồ câu vẫn ị lên đầu các bức tượng danh nhân, và khách du lịch vẫn không hoàn toàn biến mất.

Hoa và tinh thần 'phải sống'

Một trong những ấn tượng đầu tiên của tôi ở Ukraine là hoa. Những cánh đồng hướng dương trải dài ngút ngàn ở nông thôn. Những vườn hoa lung linh ở trong thành phố. Khu tưởng niệm liệt sĩ ở trung tâm thường có sẵn những cái lọ đầy nước để người dân cắm hoa tươi mỗi ngày. Bến tàu điện ngầm nào cũng có những tiệm hoa lớn nhỏ. Các cụ già cầm hoa bán rong hoặc bày ra sạp nhỏ. Bất kỳ lúc nào, chỉ cần nhìn quanh một vòng là sẽ thấy ai đó đang cầm một bó hoa.

Ngày 8/3 năm 2022, chỉ hai tuần sau khi Nga tấn công, doanh số hoa ngày Quốc tế phụ nữ vẫn không hề suy giảm. Khắp nơi ngập tràn hình ảnh những người đàn ông trong quân phục lính hối hả đi mua hoa tặng người thân.

Bom đạn đã phá hủy và khiến tổng quy mô thị trường xuất nhập khẩu giảm mạnh. Tuy nhiên, nhu cầu bán lẻ nội địa lại bình phục nhanh và tăng nhẹ. Bốn năm qua, binh sĩ ở tiền tuyến đã đặt hàng triệu đơn hàng trực tuyến để gửi hoa về nhà. Vào dịp lễ tết, nhiều người mua hoa tặng cho những phụ nữ có chồng con đang chiến đấu. Ở Ukraine, cuộc chiến đã biến hoa trở thành một biểu tượng mạnh mẽ của sự sống còn, của hy vọng, của lời hứa người thương rồi sẽ trở về.

Tái kiến thiết siêu tốc

Quay trở lại trận ném bom gây thương vong kỷ lục tại Kyiv ngày 31/7/2025. Sáng hôm sau, tôi đã cùng vài bà con người Việt đến một căn chung cư bị mảnh tên lửa phạt nát mặt tiền. Giữa đống đổ nát, người dân trật tự xếp hàng khai báo thiệt hại. Một cảnh sát dùng luôn nắp chiếc ô tô đã bị móp méo và rụng hết kính cho việc ghi chép. Trong khoang xe trống hoác, một con gấu bông nằm lăn lóc giữa những mẩu kính vỡ.

Chỉ vài tiếng sau khi bị ném bom, chính quyền đã kịp chở đến hàng trăm tấm ván gỗ để ráp tạm lên các khung cửa bị phá vỡ. Các gia đình thu dọn bãi chiến trường. Họ điềm nhiên quẳng những mảnh tên lửa cháy đen, đôi khi to bằng nửa tấm chiếu lên xe chở rác như quẳng một cái vỏ chuối ăn xong thì phải vứt.

Trong quanh cảnh ấy, điều khiến tôi bất ngờ nhất là sự im lặng. Không một tiếng than thở, không một lời oán thán. Thậm chí những cuộc trao đổi cũng có âm lượng rất nhỏ. Người ta lặng lẽ xếp hàng, lặng lẽ thu dọn, lặng lẽ giúp nhau. Một người đàn ông gõ gõ vào cánh cửa bị sập của hàng xóm. Ông bỏ đi. Một lúc sau, tôi nghe sau lưng đánh "rầm" một cái. Hóa ra ông đang cầm một cái rìu rất to và phang thẳng vào bản lề, giúp nó rời hẳn ra.

Sự kiên cường và khả năng tái kiến thiết siêu tốc không chỉ là phản ứng tự phát của người dân. Đó còn là một chiến lược chủ động của chính phủ (Rapid recovery- Швидке відновлення) nhằm duy trì cuộc sống bình thường và ổn định tâm lý nhanh nhất có thể.

Sau những đợt đánh bom quy mô lớn của Nga, điện nước thường được phục hồi rất nhanh, đôi khi chỉ trong vòng vài giờ. Khi một siêu thị ở Kharkiv bị trúng đạn, ban giám đốc cam kết sẽ mở cửa lại sau 48 tiếng. Khi cầu bộ hành ở Kyiv bị tấn công, giao thông được khôi phục chỉ trong 3 ngày. Khi tên lửa phá nát một ngã tư quan trọng nằm giữa Đại học Shevchenko và Nhà hát Opera, xe đi lại bình thường chỉ sau vài ngày. Nếu không có bức tường nham nhở được cố tình giữ lại, tôi sẽ không thể nhận ra đây chính là hiện trường của vụ tấn công từng khiến thế giới dậy sóng.

Quốc gia số giữa thời chiến

Chính sách tái kiến thiết siêu tốc thể hiện rõ nhất ở lĩnh vực công nghệ, góp phần tạo ra một xã hội số hoạt động khá hiệu quả.

Ngày đầu tiên ở Ukraine, tôi phải đi xe điện về trung tâm thành phố Lviv. Theo chỉ dẫn bằng tiếng Anh, tôi chỉ cần chạm nhẹ thẻ tín dụng của ngân hàng Hà Lan vào màn hình. Quả là rất hiện đại. Nhiều nước tiên tiến vẫn còn phải mua vé giấy hoặc thẻ trả trước.

Chưa hết, Ukraine là đất nước đầu tiên mà cái máy mua vé nhắc tôi nhớ trả tiền cho cái… vali, tương đương một vé. Số tiền rất ít, và giá vé cố định. Một lần khác, tôi mua vé tàu trên mạng xong thì muốn trả lại. Chỉ cần một nút nhấn, nhà tàu thông báo họ sẽ hoàn tiền sau 30 ngày. Hai tuần sau tiền đã xuất hiện. Việc thanh toán và quản lý đỗ xe cũng hoàn toàn qua điện thoại, không cần cột trả tiền như nhiều nước khác. Tại một viện bảo tàng, khi tôi trả bằng tiền mặt, người phụ nữ lẽ phải tới 70 tuổi ngồi sau quầy nhìn tôi như nhìn một kẻ đến từ thời đồ đá.

Khi cuộc sống vật lý phải chịu sự xáo trộn cường độ cao do chiến tranh, một xã hội số bình ổn và hiệu quả mang lại sự cân bằng tâm lý. Hệ sinh thái dịch vụ công số hóa Diia (Дія, "Hành động") là một chính phủ thông minh đáng để nhiều nước học hỏi.

Ukraine là quốc gia đầu tiên trên thế giới mà hộ chiếu, căn cước công dân, bằng lái xe, thẻ sinh viên trên ứng dụng Diia có giá trị pháp lý tương đương bản giấy. Điều này giúp hàng triệu người chạy nạn xác minh danh tính mà không cần giấy tờ vật lý. Việc kết hôn và khai sinh cho em bé cũng hoàn toàn được số khóa, giúp những người lính ở tiền tuyến kết nối dễ dàng hơn với hậu phương. Cũng trên Diia, bạn có thể đăng ký doanh nghiệp trong vòng nửa tiếng – tốc độ có thể được coi là nhanh nhất thế giới. Hệ sinh thái này đã giúp Ukraine giảm 10% nhân lực và tiết kiệm hàng chục triệu đô la.

Sự chuyển đổi số mạnh mẽ ấy khiến chính những người vốn sống quá lâu trong tư duy cũ cũng thấy ngạc nhiên. Một Việt kiều làm kinh doanh chia sẻ với tôi:

"Thế hệ bọn chị đôi khi cứ sợ những thứ mới lạ, rồi đổ cho xã hội phương Tây phức tạp. Nhưng thật ra nó lại rất văn minh. Năm ngoái chị mất giấy tờ xe. Chồng chị kêu: Giời ơi, lại mất mớ tiền làm lại. Chị cũng liên hệ người nọ người kia để giúp. Tức là vẫn kiểu tư duy hồi xưa, cái gì cũng nghĩ 'phải tiền mới xong'.

Hôm ấy chị hẹn cái thằng cò ở chỗ làm giấy tờ. Nó lại bảo chị đợi 30 phút. Trong lúc đợi chả biết làm gì chị đi vào quầy. Họ bảo khai vào đây, xong mấy chục đô gì đấy, cộng thêm cái giấy khám sức khỏe đã có sẵn là xong. Chị nghĩ ôi thế chắc phải chờ cả tháng. Nhưng nó nói chiều nay lấy. Thế chị làm luôn, mất có mấy phút. Lúc thằng kia ra, chị kêu tao xong rồi, cảm ơn mày. Chồng chị thương tình, bảo thôi cho nó mấy đồng. Chị cãi, em đang là người đúng, sao tự dưng anh lại muốn em thành người sai?"

Biến đau thương thành hành động

Olena là giáo sư tâm lý học lâm sàng. Khi gặp tôi, bà chỉ tốn chừng 1 phút để chào hỏi rồi mở laptop và vào ngay công việc. Bà nói say sưa về dự án hàn gắn chấn thương tâm lý cho những phụ nữ di tản từ miền Đông giáp với Nga. Ngoài ra, bà còn huấn luyện cho quân đội, chính phủ và nhà thờ.

Nhưng câu chuyện riêng của Olena thì là một bi kịch. Chỉ trong một thời gian ngắn, bà mất đi ba người thân. Chồng bà bị quân Nga truy đuổi và chết trong rừng. Con trai bà lẽ ra được miễn nhập ngũ vì gia đình có ba trẻ nhỏ, nhưng anh vẫn xung phong đi lính và mới hy sinh. Một người bạn thân của bà ở châu Âu cũng vừa qua đời.

"Tôi là một người bà, một người mẹ, một chuyên gia. Công việc khiến tôi trở nên có ý nghĩa. Ngay sau khi con trai tôi qua đời, tôi vẫn tiếp tục những kỳ huấn luyện. Tôi nhất định không bỏ lỡ ngày nào. Tôi chỉ vắng mặt một ngày vì hôm đó là lễ tưởng niệm cho thằng bé. Ôi, đứa con bé bỏng và quả cảm của tôi."

Đau thương quá lớn khiến đôi mắt Olena lúc nào cũng mọng nước, nhưng kỳ lạ thay, môi bà lại như thể đang cười. Bà bảo: "Tôi sinh ra đã thế rồi. Mẹ tôi bực lắm vì mắng mỏ thế nào tôi cũng cười. Đó là cách tôi đương đầu với cuộc sống này. Đó là cách người Ukraine đi qua cuộc chiến này. Chúng tôi cười vào mặt kẻ thù."

Câu chuyện của Olena khiến tôi liên tưởng đến tinh thần tình nguyện mạnh mẽ – một hiện tượng khá đặc thù của Ukraine. Đó là "cuộc chiến toàn dân" nơi mọi người tham gia vào việc phục hồi xã hội một cách nhiệt thành, bền bỉ và sâu rộng. Họ mua quân dụng và vũ khí cho lính, may lưới ngụy trang, quyên góp tiền, tiếp đón người tị nạn. Bất chấp sự mệt mỏi chán ghét chiến tranh, hầu hết những người tôi gặp đều đã và đang tham gia vào sự trỗi dậy của một xã hội dân sự mạnh mẽ. Trong trật tự dân sự đó, những đóng góp của họ có ảnh hưởng trực tiếp trên chiến trường và được cộng đồng ghi nhận.

Tuy nhiên, cuộc chiến toàn dân này không chỉ là biểu hiện của tình yêu quê hương có nguồn gốc sâu xa trong lịch sử của Ukraine. Ở mặt kia của tấm huân chương, nó cũng thể hiện sự nghi ngờ với chính quyền hiện tại và bộ máy quan liêu, tham nhũng – một đề tài tôi sẽ trở lại trong kỳ sau.

Khả năng đàn hồi của Ukraine

Trong tiếng Anh, từ resilience mô tả khá chính xác tinh thần bền bỉ và ý chí kiên cường của của người dân nơi đây. Khả năng đàn hồi mạnh mẽ ấy như sợi dây cao su, dù bị kéo căng nhưng luôn bật về hình dáng cũ.

Người Ukraine đối mặt với bất ổn bằng việc xoay chuyển tâm lý để sống chung với bão. Họ zoom vào thực tại, sống hết mình trong từng khoảnh khắc quý giá của bình yên. Họ nỗ lực duy trì cuộc sống mỗi ngày, bình thường hóa nguy cơ bom đạn. Trong bối cảnh chiến tranh hỗn loạn, họ cố gắng làm chủ tình huống bằng một xã hội số hiệu quả, bằng khả năng tái kiến thiết siêu tốc, bằng việc tham gia tình nguyện. Những hành động trong tầm tay giúp họ giành lại quyền kiểm soát, từ chối bị tê liệt.

Cho tới thời điểm này, 62% người Ukraine trên vùng lãnh thổ do chính quyền kiểm soát vẫn sẵn sàng chịu đựng cuộc chiến. Hẳn nhiên, đằng sau sự kiên cường này là một khoản nợ tâm lý khổng lồ. Khả năng phục hồi của Ukraine là phi thường, nhưng không phải là vô hạn.

Cuộc chiến 'thiện – ác'

Rời Ukraine, tôi vẫn giữ ứng dụng Air Alert trên điện thoại. Tôi muốn lưu lại dẫn chứng sinh động nhất về tinh thần bền gan, hài hước và khả năng lồng ghép văn hóa của người Ukraine.

Mỗi ngày khoảng chục lần, Air Alert hối thúc người dân xuống hầm. Sau khi tên lửa và drone của Nga đã bị bắn hạ, ứng dụng vang lên giọng nói của diễn viên Mark Hamill – người thủ vai Luke Skywalker trong series huyền thoại Chiến tranh giữa những vì sao (Star Wars).

Khi nhận lời lồng tiếng cho app báo động này, Mark Hamill muốn nối cuộc chiến ở Ukraine với câu chuyện về Liên minh Nổi dậy – một nhóm quân kháng chiến nhỏ bé, bị áp đảo về vũ khí và nguồn lực nhưng vẫn kiên cường chống lại Đế chế Thiên hà bạo tàn, có công nghệ vượt trội. Trong tình thế tuyệt vọng, yếu tố quyết định chiến thắng là niềm tin vào một sức mạnh huyền bí "the Force" và ý chí kiên cường của những dân thường như cậu bé Luke Skywalker.

Phần lồng tiếng trong Air Alert là một cú bẻ lái tài tình. Người Ukraine đã biến xung đột bạo lực thành vấn đề đạo đức, biến nỗi sợ thành sức mạnh, biến thực tế kinh hoàng của bom đạn thành nguồn cảm hứng anh hùng mang tinh thần Jedi.

"The air alert is over. May the Force be with you." (Báo động không kích đã kết thúc. Cầu mong Thần lực phù hộ cho chúng ta).

Ghi chú về tác giả và tác phẩm: Tiến sĩ Nguyễn Phương Mai là chuyên gia đào tạo trong lĩnh vực Khoa học Não bộ ứng dụng vào Giao tiếp-Quản trị đa văn hóa/Phát triển năng lực cá nhân. Loạt bài ghi lại những quan sát của tác giả sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025). Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào. Tên một số nhân vật đã được thay đổi.