Tại sao nước Mỹ đứng trước ngã rẽ nguy hiểm sau vụ sát hại Charlie Kirk

Tuần qua ở Mỹ thật tàn khốc, và tôi không phải là người duy nhất tự hỏi liệu đất nước này có thể thoát ra khỏi vòng xoáy thù hận và bạo lực hay không.

Sau một trong những vụ ám sát chấn động nhất trong lịch sử Mỹ, thống đốc Utah đã kêu gọi người Mỹ hạ nhiệt bầu không khí chính trị.

Nhưng hầu như không ai mà tôi từng nói chuyện kể từ sau cái chết của Charlie Kirk nghĩ rằng đây sẽ là con đường mà nước Mỹ chọn.

Ít nhất là trong tương lai gần.

Lịch sử trong thời gian gần đây đầy những ví dụ cho thấy nước Mỹ đã không chọn sự đoàn kết sau các thảm kịch.

Nước Mỹ không đoàn kết 14 năm trước, khi một nữ nghị sĩ Dân chủ bị bắn vào đầu ở Arizona.

Nước Mỹ cũng không đoàn kết tám năm trước, khi một nghị sĩ Cộng hòa bị bắn trong lúc tập luyện bóng chày.

Người Mỹ thậm chí còn không đoàn kết khi đối mặt với đại dịch toàn cầu.

Thực tế, Covid còn khiến sự chia rẽ trở nên nghiêm trọng hơn.

Lý do rất đơn giản, nhưng khó thay đổi.

Những động lực chi phối đời sống chính trị Mỹ tưởng thưởng cho những người và nền tảng làm căng thẳng leo thang, chứ không phải cho những ai làm dịu căng thẳng.

Trên khắp nước Mỹ, bạn dễ thắng cử hơn nếu tập trung vào việc thu hút cử tri cực đoan trong đảng mình thay vì nhắm tới những người ôn hòa (đây là hệ quả đáng buồn của việc thao túng bầu cử – nguyên nhân gốc rễ khiến chính trị Mỹ trở nên rối ren và chia rẽ).

Tương tự, trong giới truyền thông, những người bình luận về chính trị được "thưởng" khi họ thể hiện cực đoan hơn và kích động sự phẫn nộ - đó là cách để thu hút nhiều người xem hơn và cuối cùng là kiếm được nhiều doanh thu quảng cáo hơn.

Cơ chế khuyến khích này là lý do khiến Thống đốc Utah Spencer Cox trở thành một trường hợp khá đặc biệt ở Mỹ.

Sau khi Charlie Kirk bị ám sát, ông đã kêu gọi người Mỹ "hãy tắt máy tính, tắt điện thoại, chạm vào cỏ, ôm người thân, xuống đường và làm việc thiện cho cộng đồng".

Lời của ông nghe thật tỉnh táo, thật thuần khiết - một nỗ lực hòa giải giữa biển trời chia rẽ.

Thập niên 1960 và 1970 so với ngày nay

Chia rẽ và bạo lực chính trị không phải là hiện tượng mới ở Mỹ.

Khoảng 160 năm trước, đất nước này đã lâm vào cuộc nội chiến và chưa bao giờ thực sự ngừng lại.

Trong vòng 5 năm của thập niên 1960, một tổng thống Mỹ bị ám sát, rồi sau đó em trai ông cũng bị hạ sát khi đang vận động tranh cử tổng thống.

Cùng giai đoạn đó, hai nhà lãnh đạo nhân quyền nổi bật nhất của Mỹ cũng bị ám sát.

Trong thập niên 1970, Tổng thống Gerald Ford từng bị bắn hai lần trong các vụ tấn công khác nhau.

Đến thập niên 1980, ông Ronald Reagan bị một viên đạn bắn trúng khi đang đi bộ tới chiếc limousine của mình.

Và tất nhiên, chỉ mới năm ngoái, ông Trump đã trở thành nạn nhân của một âm mưu ám sát bất thành bởi một tay súng ở Pennsylvania - và một âm mưu thứ hai được cho là do một tay súng ở Florida, vụ xét xử người này bắt đầu vào tuần mà Kirk bị giết.

Điều khiến thời kỳ này khác biệt so với thập niên 1960 và 1970 chính là những gì Thống đốc Cox lo ngại.

Trong khi cẩn trọng tránh nói những điều có thể làm chia rẽ thêm người Mỹ, vị thống đốc này lại không hề nhẹ tay với các công ty mạng xã hội mà rõ ràng ông cho là chịu trách nhiệm về bi kịch này.

"Tôi tin rằng mạng xã hội đã đóng vai trò trực tiếp trong mọi vụ ám sát và âm mưu ám sát mà chúng ta đã chứng kiến trong dăm bảy năm qua," ông Cox nói trong một cuộc phỏng vấn vào 14/9.

Ông tiếp tục nói rằng từ "ung thư" có lẽ quá nhẹ để mô tả những gì mạng xã hội đã gây ra cho xã hội Mỹ.

Hầu hết các công ty công nghệ chưa đưa ra các phát ngôn chính thức.

Tuy nhiên, tỷ phú Elon Musk, Tổng giám đốc của X, đã lên tiếng, cho rằng "cánh tả cực đoan đã ăn mừng vụ ám sát Charlie Kirk," và thêm rằng, "không thể có sự đoàn kết với những kẻ cuồng tín ác độc ăn mừng việc giết người"

Ông Musk cũng viết về tác động của mạng xã hội:

"Dù các cuộc thảo luận trên X đôi khi trở nên tiêu cực, nhưng việc có những cuộc trao đổi như vậy vẫn là điều tốt".

'Giống như một cuộc hôn nhân tồi tệ'

Những cạm bẫy của một hệ thống kết hợp mạng xã hội với chính trị cũng khiến ngay cả những người đam mê chính trị nhất lo ngại, bất kể họ ủng hộ ai.

Đầu tuần này, Kaitlin Griffiths, 19 tuổi, Chủ tịch chi nhánh Tổ chức Turning Point USA của Charlie Kirk tại Đại học Bang Utah, đã thẳng thừng:

"Mạng xã hội chắc chắn là một vấn đề rất khó khăn đối với xã hội của chúng ta.

"Bạn thậm chí không thể nói chuyện được bất kỳ người nào bất đồng với quan điểm chính trị của bạn - và tôi thực sự nghĩ điều đó đúng là bi kịch."

Bi kịch và trớ trêu là bởi Kirk tự coi mình là người ủng hộ quyền tự do ngôn luận, dù các nhà phê bình thường không đồng tình với cách ông định nghĩa điều đó.

Tuy nhiên, cái chết của ông có thể đẩy nước Mỹ ngày càng xa rời đối thoại văn minh.

Chỉ vài ngày sau cái chết của Kirk, các phe phái chính trị trong nước đã nhanh chóng quay lại với các luận điệu đối lập nhau.

Nhiều người phe cánh tả háo hức tìm hiểu cách kẻ giết Kirk có thể đã bị cực đoan hóa bởi các hội nhóm trên mạng và các nhóm chat.

Nhiều người thuộc cánh hữu lại muốn phân tích xem liệu nghi phạm có phải là một phần của âm mưu cánh tả hay không.

Không phe nào tỏ ra đặc biệt quan tâm đến ưu tiên hòa giải hay hàn gắn.

Thực tế là những người nghiên cứu về cực đoan tin rằng phân chia phe tả - hữu có thể không phải là cách hữu ích nhất để nhìn nhận sự chia rẽ này trong thời điểm hiện nay.

Tốt hơn hết là nên nhìn vào nguyên nhân khiến con người trở nên khó kiểm soát," Rachel Kleinfeld, nghiên cứu viên cao cấp tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, chuyên gia về các nền dân chủ bị chia rẽ, nói.

"Điều đó đòi hỏi mong muốn hạ nhiệt… [và] yêu cầu mọi người phải dũng cảm hơn những gì họ đang thể hiện."

"Tôi cho là, nếu chúng ta, với tư cách là một xã hội, lật sang một trang mới, bắt đầu một chương mới, thì sẽ hữu ích hơn, bởi vì tình hình này chẳng khác nào là một cuộc hôn nhân tồi tệ cả. Và giống như một cuộc hôn nhân tồi tệ, bạn chỉ có thất bại nếu cứ mải đổ lỗi cho nhau."

Hòa giải sẽ diễn ra thế nào

Liệu nước Mỹ có thể thoát khỏi sự chi phối của các thuật toán vốn đang khoét sâu chia rẽ hay không? Câu trả lời đòi hỏi một nhà lãnh đạo có sức mạnh to lớn cùng cam kết mạnh mẽ không kém cho hòa giải.

Nhà báo chuyên về chính trị David Drucker nói với tôi: "Tôi không chắc chúng ta sẽ thoát ra khỏi tình trạng này thế nào. Sẽ hữu ích nếu cả hai phe - và ở đây tôi muốn nói đến các 'đảng phái' chứ không chỉ các chính trị gia - chấp nhận ngừng đổ lỗi cho nhau và nói 'dừng lại'."

"Thông thường chỉ một tổng thống mới có thể làm điều đó. Nếu cả hai phe không đồng thuận với việc có những giới hạn nhất định không nên vượt qua, hoặc nếu tổng thống kế tiếp không làm điều đó, thì tôi không chắc chúng ta sẽ tìm được lối ra."

Ông Trump không phải kiểu tổng thống như vậy.

Trên chính trường, dường như ông thường mạnh mẽ nhất khi có một đối thủ để chống lại.

Theo tôi hiểu, ông Trump thực sự tin rằng những người theo phe cánh tả muốn phá hủy phong trào MAGA của ông. Và kể từ sau cái chết của Kirk, ông đã thể hiện một giọng điệu rất khác so với thống đốc bang Utah.

Khi được hỏi làm thế nào để hàn gắn đất nước, ông nói: "Tôi sẽ nói điều này và chắc chắn sẽ bị rắc rối, nhưng tôi chẳng quan tâm. Những người cực đoan phe cánh hữu đôi khi trở nên cực đoan vì họ muốn ngăn chặn tội phạm… Còn những người cực đoan phe cánh tả mới là vấn đề chính."

Ông còn nhấn mạnh hơn trong phát biểu tại Phòng Bầu dục sau vụ Kirk bị sát hại:

"Bạo lực chính trị của phe cực tả đã làm hại quá nhiều người vô tội và cướp đi quá nhiều sinh mạng."

Cách định hình vấn đề của ông Trump – rằng đây không chỉ là hành động của một cá nhân lệch lạc mà là do phe cực tả nói chung – đang được nhiều quan chức Nhà Trắng lặp lại.

Stephen Miller, phó chánh văn phòng của Trump, tuyên bố:

"Trước Chúa, chúng tôi sẽ dùng mọi nguồn lực hiện có… để nhận diện, ngăn chặn, tháo dỡ và tiêu diệt những mạng lưới này. Việc đó sẽ xảy ra, và chúng tôi sẽ làm điều đó nhân danh Charlie."

Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu về các vụ giết người và bạo lực mang động cơ chính trị ở Mỹ trong vài thập kỷ qua cho thấy phần lớn các vụ việc như vậy là do những người theo tư tưởng "cánh hữu" gây ra nhiều hơn "cánh tả", dù vẫn cần thêm dữ liệu để có kết luận chắc chắn.

"Người ta nói rằng lịch sử sẽ lặp lại – nhưng thực ra chưa bao giờ lặp lại cả."

Một số người mà tôi trò chuyện cho rằng những giai đoạn u ám trong lịch sử Mỹ lại có thể trở thành nguồn an ủi.

"Ít có thời kỳ nào trong lịch sử nước Mỹ chính trị lại ảm đạm và bạo lực hơn những năm tháng [thập niên 1960 và đầu thập niên 1970] được định hình bởi chiến tranh Việt Nam và vụ Watergate," cựu nghị sĩ Cộng hòa, nay là người dẫn chương trình truyền hình có ảnh hưởng Joe Scarborough nói với tôi.

"Nhưng nước Mỹ đã bước tiếp, đã kỷ niệm 200 năm ngày lập quốc và vượt qua những chia rẽ đầy bạo lực đó.

"Nước Mỹ sẽ làm được điều đó một lần nữa."

Trong số những người lạc quan mà tôi đã trò chuyện có Thượng nghị sĩ Dân chủ Raphael Warnock từ bang Georgia, một trong những quan chức da đen cấp cao nhất của nước Mỹ.

Ông lên án bạo lực chính trị là hành động "phản dân chủ" nhất, nhưng cũng nhắc tôi nhớ về những tiến bộ mà nước Mỹ đã đạt được trong các vấn đề như chủng tộc.

"Câu chuyện của bất kỳ gia đình nào cũng luôn phức tạp hơn những gì chúng ta tự kể với nhau trong buổi đoàn tụ gia đình," ông nói với tôi.

"Cha tôi từng phải nhường ghế [trên xe bus] cho một thiếu niên trong khi ông đang mặc quân phục, nhưng giờ đây tôi đang ngồi trên ghế Thượng viện."

Niềm hy vọng của họ thật đáng khích lệ – nhưng tôi vẫn chưa thấy một lối thoát rõ ràng.

Gần đây, tôi đã suy nghĩ rất nhiều về một cuộc trò chuyện diễn ra đầu năm nay với nhà sử học kiêm nhà làm phim Ken Burns, khi nước Mỹ chuẩn bị kỷ niệm 250 năm ngày thành lập đất nước.

"Mọi người nói rằng lịch sử sẽ lặp lại. Nhưng thực ra chưa bao giờ lặp lại cả", ông Burns nói với tôi.

Thay vào đó, ông thích một câu nói mà nhiều người gán cho nhà văn Mark Twain:

"Lịch sử không lặp lại, nhưng thường tương đồng." Nói cách khác, dù hiện tại có vẻ giống quá khứ - mọi thứ không bao giờ xảy ra hoàn toàn giống nhau hai lần.

Khoảnh khắc căng thẳng này có vẻ tương đồng với nhiều thời kỳ bất hòa khác trong lịch sử Mỹ, nhưng không hoàn toàn lặp lại.

Đúng là lịch sử Mỹ đầy giận dữ và xung đột - nhưng tôi không chắc hệ thống xã hội và chính trị của đất nước này luôn nhanh chóng tưởng thưởng cho những công ty và cá nhân kích động cảm xúc đó.

Trong khi đó, Hoa Kỳ sẽ trở nên yếu đi, chứ không mạnh hơn.

Cựu Bộ trưởng Quốc phòng Bob Gates từng nói với tôi rằng ba mối đe dọa lớn nhất đối với an ninh quốc gia Mỹ là Trung Quốc đang trỗi dậy, Nga suy yếu, và sự chia rẽ nội bộ của chính nước Mỹ.

Các đối thủ của Mỹ chắc chắn biết sự chia rẽ nội bộ làm tổn hại đến siêu cường này đến mức nào.

Họ nỗ lực trên mạng để chia rẽ mọi người xa cách nhau hơn.

Và người Mỹ thì tạo điều kiện dễ hàng cho họ làm điều đó.