'Tôi thấy họ cán qua cả người bị thương' - cuộc chạy trốn kinh hoàng khỏi nội chiến Sudan

Không thể tìm được thuốc điều trị tiểu đường, Abdulqadir Abdullah Ali chịu chấn thương nghiêm trọng dây thần kinh ở chân trong suốt thời gian dài thành phố el-Fasher của Sudan bị bao vây.

Người đàn ông 62 tuổi đi lại với dáng vẻ khập khiễng nặng nề, nhưng khi lực lượng bán quân sự RSF (Lực lượng Hỗ trợ Nhanh) cuối cùng chiếm được thành phố ở vùng Darfur phía tây, ông sợ đến mức không còn cảm thấy đau khi chạy trốn.

"Buổi sáng hôm RSF ập vào, có tiếng súng, rất nhiều tiếng súng, và cả tiếng nổ nữa," ông kể.

"Mọi người loạn hết cả lên [vì sợ], họ chạy khỏi nhà và tán loạn theo hướng khác nhau – cha, con trai, con gái – ai nấy đều chạy."

Sự kiện el-Fasher thất thủ sau 18 tháng bị vây hãm là một chương đặc biệt tàn khốc trong cuộc nội chiến Sudan.

BBC đã đến một khu lều trại cách thành phố hàng trăm dặm, nằm giữa sa mạc phía bắc Sudan trong vùng do quân đội kiểm soát, để trực tiếp lắng nghe câu chuyện của những người đã trốn thoát.

Nhóm phóng viên bị chính quyền giám sát suốt chuyến đi.

RSF đã giao chiến với quân đội chính quy từ tháng 4/2023, trong lúc cuộc đấu đá quyền lực giữa hai bên leo thang thành chiến tranh.

Việc chiếm được el-Fasher và đẩy quân đội ra khỏi chốt kiểm soát cuối cùng của họ ở Darfur là một chiến thắng lớn của lực lượng bán quân sự này,

Tuy nhiên, những bằng chứng về tội ác hàng loạt đã khiến quốc quốc tế chỉ trích và khiến Mỹ chú ý nhiều hơn đến nỗ lực chấm dứt cuộc xung đột.

Cảnh báo: Bài viết có nội dung có thể gây ám ảnh.

Chúng tôi gặp Ali khi ông đang đi lại quanh trại - nằm ở sa mạc cách el-Fasher khoảng 770km về phía đông bắc, gần thị trấn al-Dabbah.

Ông đang tìm cách đăng ký cho gia đình một chiếc lều.

"Họ [các tay súng RSF] bắn vào người dân – người già, dân thường – bằng đạn thật, họ xả sạch cả băng đạn vào họ," ông kể.

"Một số người của RSF lái xe tới. Nếu thấy ai còn thở, họ lái xe cán qua."

Ông Ali nói rằng ông còn khả năng chạy thì chạy, chạy không nổi thì bò dưới đất hoặc trốn đi khi nguy hiểm tới quá gần. Cuối cùng ông đến được làng Gurni, cách el-Fasher vài kilomet.

Gurni là điểm dừng chân đầu tiên của nhiều người chạy khỏi thành phố, trong đó có ông Mohammed Abbaker Adam, một quan chức tại trại tản cư Zamzam gần đó.

Ông Adam rút về el-Fasher khi trại Zamzam bị RSF tràn qua hồi tháng Tư, và rời thành phố một ngày trước khi họ chiếm được nơi này vào tháng Mười.

Ông nuôi râu trắng để trông già hơn, hy vọng sẽ được đối xử nhẹ tay hơn.

"Con đường đến đây đầy chết chóc," ông nói.

"Họ bắn chết một số người ngay trước mặt chúng tôi rồi mang xác họ đi vứt ở xa. Trên đường, chúng tôi thấy xác người nằm trơ trọi, chưa được chôn. Có thi thể đã nằm đó hai, ba ngày rồi."

"Rất nhiều người tản mác ra khắp nơi," ông nói thêm. "Chúng tôi không biết họ đang ở đâu."

Một số người không theo hành trình dài đến al-Dabbah đã tìm đến một trung tâm nhân đạo ở Tawila, cách el-Fasher khoảng 70km.

Những người khác vượt biên sang Chad. Nhưng Liên Hợp Quốc cho biết mới chỉ xác định được chưa đến một nửa trong số 260.000 người được cho là còn ở trong thành phố trước khi thất thủ.

Các tổ chức cứu trợ tin rằng nhiều người không thể đi xa được – vì nguy hiểm, bị bắt giữ, hoặc không đủ tiền để trả tại các trạm kiểm soát hòng tìm đường thoát thân.

Ông Adam cho biết các tay súng cũng cưỡng hiếp phụ nữ, - vốn là điều phù hợp với nhiều báo cáo về bạo lực tình dục lan rộng.

"Họ kéo một người phụ nữ ra sau gốc cây, hoặc đưa cô ấy đi xa khỏi chúng tôi, ngoài tầm mắt, để anh không thể thấy bằng mắt mình," ông nói.

"Nhưng anh sẽ nghe cô ấy kêu cứu: 'Cứu tôi, cứu tôi.' Và rồi cô ấy trở lại nói: 'Chúng cưỡng hiếp tôi.'"

Trong trại chủ yếu là phụ nữ, và nhiều người không muốn nêu danh tính để bảo vệ những người thân còn ở lại.

Một phụ nữ 19 tuổi kể với chúng tôi rằng tại một chốt kiểm soát, các tay súng RSF đã kéo một cô gái ra khỏi nhóm và buộc họ phải bỏ cô ấy lại.

"Tôi rất sợ," cô nói. "Khi họ lôi cô ấy ra khỏi xe ở chốt kiểm soát, tôi lo rằng ở mỗi chốt họ sẽ bắt một cô gái. Nhưng họ chỉ bắt cô ấy, rồi thế là hết, cho đến khi chúng tôi tới đây."

Cô đi cùng em gái và em trai. Cha cô là một người lính đã thiệt mạng trong chiến trận. Mẹ cô không ở el-Fasher khi thành phố thất thủ.

Ba chị em cùng bà ngoại chạy bộ ra khỏi thành phố, nhưng bà đã qua đời trước khi họ tới Gurni, buộc họ phải tiếp tục hành trình một mình.

"Chúng tôi không mang theo đủ nước vì không biết quãng đường xa đến vậy," cô gái trẻ kể.

"Chúng tôi cứ đi mãi, rồi bà ngoại tôi ngất. Tôi nghĩ có thể bà thiếu nước hoặc thức ăn.

"Tôi bắt mạch cho bà nhưng bà không tỉnh. Tôi tìm được một bác sĩ ở ngôi làng gần đó. Ông đến và nói: 'Bà cháu đã trao lại linh hồn cho cháu rồi.' Tôi cố gắng giữ bình tĩnh vì còn em trai và em gái, nhưng tôi không biết làm sao để báo tin ấy cho mẹ."

Cả ba đều đặc biệt lo cho người em trai 15 tuổi, vì RSF nghi ngờ những người đàn ông bỏ chạy là binh sĩ của quân đội.

Cậu bé kể về trải nghiệm kinh hoàng ở một chốt kiểm soát, lúc tất cả trai trẻ bị lôi ra khỏi xe.

"RSF thẩm vấn chúng tôi hàng giờ đồng hồ dưới trời nắng," cậu nói. "Họ nói chúng tôi là lính - có lẽ đúng là có thật, trong số những người lớn tuổi hơn."

"Lính RSF đứng vây quanh chúng tôi, quất roi và dí súng đe dọa. Tôi tuyệt vọng và nói: 'Muốn làm gì tôi thì làm đi'."

Cuối cùng chúng thả cậu đi - sau khi cô em gái 13 tuổi nói với họ rằng cha cô đã chết và cậu là người anh duy nhất. Ba chị em đoàn tụ với mẹ tại trại al-Dabbah.

Có nhiều người kể lại chuyện RSF tách đàn ông trong độ tuổi chiến đấu ra khỏi nhóm người già và phụ nữ.

Điều đó đã xảy ra với Abdullah Adam Mohamed tại Gurni, khiến ông bị chia cắt với ba cô con gái nhỏ - mới chỉ hai, bốn và sáu tuổi. Người bán nước hoa này đã một mình chăm sóc con từ khi vợ ông thiệt mạng trong một vụ pháo kích vào bốn tháng trước.

"Tôi giao con gái tôi cho những phụ nữ đi cùng," ông kể với BBC. "Rồi RSF điều những chiếc xe lớn tới, và chúng tôi [đàn ông] sợ rằng chúng định cưỡng ép chúng tôi đi lính. Thế là một số người bỏ chạy vào khu dân cư."

"Cả đêm tôi chỉ nghĩ: 'Làm sao mình tìm lại các con đây?' Tôi đã mất quá nhiều người rồi - tôi sợ mất cả chúng nữa."

Ông Mohamed chạy thoát, nhưng nhiều người khác thì không. Ông Ali nói ông chứng kiến từ xa cảnh RSF nổ súng vào một nhóm đàn ông.

"Họ giết đàn ông - không giết phụ nữ - nhưng toàn bộ đàn ông đều bị bắn," ông kể. "Rất nhiều người chết và chúng tôi phải bỏ chạy."

Ông Ali và ông Adam rời Gurni trên lưng lừa, đi vào ban đêm để đến ngôi làng kế tiếp, Tur'rah.

Ông Mohamed cũng tới được Tur'rah, nơi ông đoàn tụ với các con gái. Từ đó họ đi nhờ xe để vượt quãng đường dài đến al-Dabbah.

Nhiều người đến trại mà không có gì trong tay. Họ rời thành phố gần như chẳng mang theo gì, rồi còn phải trả tiền để vượt qua các chốt kiểm soát.

"Lính RSF lột sạch mọi thứ- tiền, điện thoại, thậm chí quần áo đẹp," ông Adam kể. "Mỗi chốt dừng, họ bắt anh gọi người thân chuyển tiền vào tài khoản điện thoại trước khi cho anh đi tiếp."

RSF nói với BBC rằng họ bác bỏ các cáo buộc lạm dụng có hệ thống nhằm vào dân thường.

"Những cáo buộc cụ thể - cướp bóc, giết người, bạo lực tình dục hay ngược đãi dân thường - không phản ánh chỉ thị của chúng tôi," ông Ibrahim Mukhayer, cố vấn của lãnh đạo RSF, Tướng Mohammed Hamdan Dagalo, nói.

"Bất kỳ thành viên RSF nào bị chứng minh có hành vi sai trái sẽ bị xử lý trách nhiệm đầy đủ."

Ông cho rằng các cáo buộc về tội ác lan rộng là một phần của một chiến dịch truyền thông có động cơ chính trị nhằm vào họ do các yếu tố mà ông gọi là Hồi giáo trong bộ máy quân sự Sudan đứng sau.

RSF đã công bố nhiều video trong nỗ lực định hướng lại câu chuyện, cho thấy sĩ quan của họ chào đón người chạy trốn khỏi el-Fasher, xe tải chở hàng cứu trợ và các trung tâm y tế được mở cửa trở lại.

Ông Mohamed nói với BBC rằng binh lính RSF tỏ ra tàn bạo hơn khi không có sĩ quan đi cùng, trong khi ông Adam bác bỏ những gì ông mô tả là "nỗ lực đánh bóng hình ảnh" của lực lượng bán quân sự này.

"Họ có chiến lược như vậy," ông nói. "Họ tập hợp khoảng 10 hay 15 người, đưa cho chúng tôi nước rồi quay phim như thể họ đối xử tử tế.

"Nhưng khi máy quay tắt, họ lại bắt đầu đánh đập, hành hạ và lấy sạch những gì chúng tôi có."

Đầu năm nay, Mỹ kết luận RSF đã phạm tội diệt chủng ở Darfur.

Lực lượng vũ trang Sudan và các dân quân đồng minh của họ cũng bị cáo buộc gây ra các tội ác, trong đó có việc nhắm vào dân thường bị nghi ủng hộ RSF và pháo kích bừa bãi vào khu dân cư.

Trang sử đặc biệt tàn bạo này của cuộc chiến tàn phá Sudan đã thu hút sự chú ý của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Ông cam kết sẽ tham gia trực tiếp hơn vào nỗ lực của Mỹ nhằm thúc đẩy một thỏa thuận ngừng bắn.

Với những người chạy thoát khỏi el-Fasher, điều đó vẫn là viễn cảnh xa vời. Họ đã bị cuộc chiến vùi dập hết lần này đến lần khác và không biết điều gì đang chờ phía trước.

Nhưng họ vẫn gắng gượng. Ông Ali còn chưa hay tin về sự quan tâm bất ngờ của ông Trump; vẫn còn mải chạy theo các quan chức để xin được ở trong trại, trong một chiếc lều, nơi mà ông nói rằng "có thể sống và nghỉ ngơi".

Ismail Ali Alshaikh và Ed Habershon tường thuật bổ sung.