Lãnh đạo không phải người địa phương: có chống được tham nhũng?

"Cũng có những vấn đề phải rút ra," Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu vào cuối tháng Chín khi nói tới việc người đứng đầu trong các vụ án tiêu cực, tham nhũng đều là người địa phương. Ông cho biết chủ trương bố trí lãnh đạo tỉnh không phải người địa phương đã được thực hiện "hơn một nhiệm kỳ rồi" và sẽ tiếp tục thực hiện.

Tính tới ngày 22/10, 100% bí thư tỉnh ủy, thành ủy không phải người địa phương. Những chủ tịch UBND tỉnh người địa phương cũng đang dần được luân chuyển.

Câu hỏi đặt ra là liệu đây có phải cách hiệu quả để chống tham nhũng?

Chủ trương từ hơn 20 năm trước

Chủ trương bí thư không phải người địa phương đã được đưa ra từ lâu, ít nhất là từ năm 2002, với Nghị quyết số 11-NQ/TW của Bộ Chính trị khóa 9 về luân chuyển cán bộ lãnh đạo và quản lý.

Theo nghị quyết này, việc bố trí cán bộ lãnh đạo không phải người địa phương cơ bản là để rèn luyện, bồi dưỡng cán bộ hoặc phòng ngừa "khuynh hướng cục bộ, khép kín" trong đơn vị, địa phương.

Dù vậy, việc áp dụng chưa được triệt để. Theo thống kê của BBC News Tiếng Việt, trong suốt nhiệm kỳ 13, vẫn có ít nhất 24 trường hợp (tức gần 40%) bí thư, thành ủy là người địa phương trong thời gian một năm trở lên.

Ví dụ, bà Hoàng Thị Thúy Lan giữ chức bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Phúc từ tháng 3/2015 tới tháng 3/2024. Bà Lan không rời chức vụ này do chủ trương nói trên, mà do bà bị xử lý hình sự.

Một trường hợp tương tự là Bí thư Tỉnh ủy Hải Dương Phạm Xuân Thăng, người giữ chức vụ này từ ngày 26/10/2020 tới ngày 16/9/2022, sau đó mất chức do vướng vòng lao lý.

Cũng có trường hợp thôi giữ chức vụ do được điều chuyển công tác. Bí thư Tỉnh ủy Tây Ninh từ tháng 8/2020 là ông Nguyễn Thành Tâm – một người quê ở Tây Ninh. Tới tháng 2/2025, ông Tâm ra Hà Nội giữ chức phó trưởng Ban Tổ chức Trung ương.

Ông Tô Lâm từng khẳng định chủ trương lãnh đạo không phải người địa phương sẽ được mở rộng ra một số chức danh như chủ tịch UBND, chủ nhiệm ủy ban kiểm tra tỉnh ủy, chánh thanh tra...

Bộ Chính trị, Ban Bí thư vào ngày ngày 31/10 đã yêu cầu bố trí 100% các chức danh chủ tịch UBND, chủ nhiệm ủy ban kiểm tra, chánh thanh tra tỉnh không phải là người địa phương trước ngày 15/12.

Thời điểm ấy, có 14 trên 34 chủ tịch UBND là người địa phương, tại các tỉnh thành: Bắc Ninh, Cà Mau, Đồng Nai, Đồng Tháp, Hà Tĩnh, Hưng Yên, Khánh Hòa, Lào Cai, Nghệ An, Ninh Bình, Quảng Trị, Tây Ninh, Thái Nguyên và Huế.

Chưa đầy một tháng sau, tất cả 14 địa phương này đã có chủ tịch UBND mới, đều không phải người địa phương.

Vũ khí chống tham nhũng?

Một trong số những lý do thực hiện chủ trương này, theo lời ông Tô Lâm, là chống tham nhũng, tiêu cực và ngăn chặn tình trạng cục bộ địa phương.

Trả lời báo Tiền Phong, PGS-TS Bùi Hoài Sơn, đại biểu chuyên trách tại Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội, so sánh chủ trương này với Luật Hồi tỵ – được ban hành từ thời vua Lê Thánh Tông, tức khoảng gần 600 năm trước.

Luật Hồi tỵ có nhiều nội dung, nhưng điểm tương đồng lớn nhất là việc không cho phép quan cai quản là người địa phương.

"Từ xưa đến nay chúng ta vẫn kiên quyết nói không với quan hệ dòng họ, bè cánh trong quản lý, coi trọng sự công minh của người làm lãnh đạo. Thực tế cũng cho thấy hiệu quả rõ rệt của chủ trương này," ông Sơn nói.

Tình trạng "gia đình trị", hay hiện tượng "cả họ làm quan" đã diễn ra và được phản ánh trong nhiều năm qua.

Vào tháng 9/2016, mạng xã hội và báo chí Việt Nam đều đưa tin về việc cả nhà bí thư Tỉnh ủy Hà Giang khi đó là ông Triệu Tài Vinh "làm quan".

Thời điểm ấy, vợ ông Vinh giữ chức phó giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hà Giang; ba em trai ông Vinh cũng được bố trí làm lãnh đạo gồm các chức bí thư huyện ủy Quang Bình, phó chủ tịch UBND huyện Hoàng Su Phì, phó giám đốc Sở Bưu chính - Viễn thông. Một số chức danh lãnh đạo khác cũng nằm trong tay em gái, em rể và anh em họ hàng của ông Vinh.

Ông Vinh đã xác nhận với truyền thông những thông tin trên là chính xác nhưng cũng khẳng định việc bổ nhiệm các chức vụ nêu trên đều tuân thủ đúng quy định của Đảng, nhà nước.

Cùng thời điểm ấy, Giáo sư Võ Đại Lược, cựu thành viên Ban Nghiên cứu của Thủ tướng Chính phủ Võ Văn Kiệt và Phan Văn Khải, đã nhận định rằng "nếu cứ để tình trạng cả họ, cả nhà làm quan "đúng quy trình" thì đến một lúc nào đó quyền lực gia đình sẽ lại lấn át cả quyền lực nhà nước, chẳng cơ quan nào kiểm soát được".

Vào năm 2015, báo chí đã đề cập nhiều tới vụ việc diễn ra tại Tổng công ty Bảo đảm an toàn hàng hải miền Nam VMS-South – một doanh nghiệp thuộc Bộ Giao thông vận tải. Tính đến cuối tháng 8/2015, số cán bộ lãnh đạo, quản lý có quan hệ gia đình với tổng giám đốc là 11 người, trong đó có sai trong hồ sơ bổ nhiệm.

Tới năm 2018, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã đặt vấn đề: làm thế nào để "khắc phục tình trạng chạy chức, chạy quyền hay thân quen, cánh hẩu?" trong Hội nghị Trung ương 7 khóa 12.

Vào tháng 7/2023, Bộ Chính trị đã ban hành Quy định số 114-QĐ/TW về kiểm soát quyền lực và phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác cán bộ. Quy định này cũng nhắc tới lợi dụng quan hệ thân quen, quan hệ gia đình để chạy chức, chạy quyền.

Tuy nhiên, vẫn có những trường hợp lãnh đạo không phải người địa phương nhưng vẫn "lập bè phái" tham nhũng, ví dụ như cựu Bí thư Tỉnh ủy Lào Cai Nguyễn Văn Vịnh. Ông Vịnh quê ở xã Việt Hồng, huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái, nhưng có nhiều năm công tác ở Lào Cai và trải qua nhiều chức vụ tại tỉnh này.

Ông Vịnh giữ chức bí thư Lào Cai từ tháng 8/2013 tới tháng 10/2020. Vào năm 2018, ông Nguyễn Quang Bình, con trai của ông Vịnh, được bầu giữ chức vụ phó chủ tịch UBND huyện Bát Xát, Lào Cai - một việc mà ông Vịnh khẳng định là 'không có nhân nhượng nào'.

Tới năm 2023, ông Vịnh và một loạt cựu quan chức khác cùng thời - cựu chủ tịch UBND tỉnh Doãn Văn Hưởng, hai cựu phó chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Thanh Dương và Lê Ngọc Hưng - đã bị bắt và sau đó lĩnh án tù vì tội "Lợi dụng chức vụ quyền hạn trong khi thi hành công vụ".

Có nhiều ví dụ khác cho thấy các quan chức lãnh đạo hoàn toàn có thể kết bè phái để tham nhũng ngay cả khi không làm ở quê nhà.

Trong thời kỳ tinh gọn bộ máy, vấn đề cục bộ địa phương, cơ cấu người "phe mình" lại càng được chú ý. Các lãnh đạo chủ chốt như Tổng Bí thư Tô Lâm, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn đều đã nhắc tới vấn đề này. Có thể thấy vấn đề cục bộ địa phương, cơ cấu người quen vẫn tồn tại trong nhiều năm.

Việc sắp xếp 100% bí thư không phải người địa phương có thể nói là một thành công trong việc thực thi chính sách và tạo ra một môi trường chính trị khác ở địa phương.

Theo Giáo sư khoa học chính trị Edmund Malesky từ Đại học Duke (Mỹ), chủ trương tương tự đã được áp dụng ở Trung Quốc và có thể làm "đứt gãy những kênh bảo trợ ở địa phương".

"Ví dụ một người được bổ nhiệm, rồi họ lại bổ nhiệm những người cấp dưới, và những người đó mang ơn họ vì có được vị trí.

"Như vậy, sẽ hình thành một mạng lưới những người phụ thuộc lẫn nhau để trao đổi ân huệ. Khi người đứng đầu mạng lưới đó bị thay thế bằng người khác, thì việc duy trì mối quan hệ kiểu đó sẽ trở nên khó khăn hơn," ông Malesky nói trong cuộc phỏng vấn BBC News Tiếng Việt.

Tuy nhiên, cựu Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội Nguyễn Sĩ Dũng cho rằng nếu không có cơ chế kiểm soát chặt chẽ, sẽ có trường hợp tìm cách thiết lập những mối quan hệ lợi ích mới, thay vì triệt tiêu lợi ích nhóm cũ, theo bài viết ngày 7/10 trên báo Tiền Phong.

"Điều này không những không chống tham nhũng, mà còn tạo thêm tầng nấc phức tạp hơn," ông nói, bổ sung thêm rằng cần có cơ chế khuyến khích lãnh đạo xây dựng niềm tin xã hội bằng đối thoại công khai, hành động liêm chính và kết quả cụ thể.

Về mặt hạn chế, ông Malesky nhắc tới việc thiếu động lực cá nhân muốn địa phương phát triển tốt… khiến lãnh đạo có thể đưa ra những quyết định mang lợi ích ngắn hạn và có lợi cho sự nghiệp chính trị nhưng ảnh hưởng tới lợi ích dài hạn của địa phương.

Ông cũng đề cập tới khái niệm "tính gắn kết" – quan niệm cho rằng quan chức thường làm việc hiệu quả hơn khi họ có sự gắn bó với cộng đồng địa phương.

"Lý do là vì họ hiểu rõ nhu cầu của người dân địa phương, có các mối quan hệ, hiểu cách vận hành của bộ máy địa phương. Nhờ những kết nối đó, họ dễ dàng thực hiện công việc hơn," ông giải thích, nói thêm rằng có bằng chứng chứng minh điều này đã diễn ra ở Trung Quốc.

Liên quan tới điều này, ông Dũng cho rằng sự kết hợp giữa các cán bộ từ địa phương khác với đội ngũ địa phương "sẽ tạo nên một 'hệ sinh thái lãnh đạo' đa chiều, vừa có tầm nhìn mới, vừa có thực tiễn địa phương".

Cũng không thể loại trừ khả năng có "điều chuyển công tác cán bộ thiếu minh bạch".

Vào ngày 5/11, luật sư Ngô Anh Tuấn, Giám đốc Công ty luật ATN & Cộng sự ở Hà Nội, đưa ra nhận định trên tài khoản Facebook cá nhân rằng cần xem lại chính sách điều chuyển cán bộ.

"Tình trạng điều chuyển công tác cán bộ thiếu minh bạch, không dựa trên quy hoạch hay nhu cầu thực tế có thể dẫn tới sự bất bình và ảnh hưởng tiêu cực đến bộ máy tổ chức. Điều này có thể xảy ra do các yếu tố như thiếu quy hoạch cán bộ, lạm dụng quyền lực trong việc điều động hoặc quy trình ra quyết định không rõ ràng, minh bạch.

"Không ít người được liên tục đưa đi hết chỗ này, chỗ nọ chỉ để làm đẹp hồ sơ, để cho đủ điều kiện để được cất nhắc nhưng việc một người buộc phải nhường lại vị trí cho người khác một cách bất đắc dĩ sẽ để lại vết thương trong lòng họ…"

Ông Tuấn cho rằng việc này không những làm giảm hiệu quả công việc mà còn tạo tâm lý bất an, giảm lòng tin đối với các cán bộ, bên cạnh một số tác động tiêu cực khác.

Ông Ngô Anh Tuấn đưa ra những nhận định này sau khi biết tin Bộ Chính trị bổ nhiệm ông Lê Minh Trí giữ chức phó trưởng ban Nội chính Trung ương, chỉ sau hơn một năm "ngồi chưa ấm chỗ" ở ghế chánh án Tòa án nhân dân Tối cao.

Theo ông Tuấn, một số nguyên nhân dẫn có thể tới việc này là thiếu quy hoạch cán bộ (không có kế hoạch dài hạn, rõ ràng…), lạm dụng quyền lực (lợi dụng việc thuyên chuyển để trù dập hoặc thiên vị cho những người thân quen…).

Trong thời gần đây, có rất nhiều trường hợp nhân sự giữ chức trong thời gian ngắn, ví dụ như Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương Nguyễn Thanh Nghị (giữ chức phó bí thư Thường trực Thành ủy TP HCM trong 7 tháng), Bộ trưởng Nội vụ Đỗ Thanh Bình (giữ chức bí thư Thành ủy Cần Thơ trong hơn 8 tháng).

Thêm không gian tham nhũng?

Về cơ bản thì nạn tham nhũng, tiêu cực vẫn tồn tại phổ biến ở Việt Nam. Trong năm 2024, Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực đã xử lý 700 tổ chức đảng và 24.000 đảng viên vi phạm bị kỷ luật.

Nhiệm kỳ 13 cũng đã chứng kiến việc hàng loạt ủy viên Trung ương Đảng, trong đó có 7 ủy viên Bộ Chính trị, bị xử lý kỷ luật và mất chức.

Thực trạng này diễn ra sau hơn một thập kỷ "đốt lò" của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, với nhiều lãnh đạo cấp cao bị xử lý.

Nhưng từ khẩu hiệu "không có vùng cấm, không có ngoại lệ" cho đến việc kỷ luật cán bộ cấp cao dường như cũng chưa đạt được hiệu quả xử lý tham nhũng.

"Không có một con đường duy nhất để chống tham nhũng. Việt Nam đang áp dụng các biện pháp như bắt giữ quan chức cấp cao, đẩy mạnh chính phủ điện tử và tinh giản thủ tục để giảm bớt sự tùy tiện của bộ máy quan liêu - đó đều là những bước đi tích cực. Và giờ họ đang cân nhắc thêm một cách tiếp cận khác," Giáo sư Edmund Malesky nhận định.

Ông cũng nhắc tới một số báo cáo - gồm Báo cáo PAPI và Chỉ số PCI - cho thấy sự suy giảm của "tham nhũng vặt", như việc phải đưa "tiền bôi trơn" khi thực hiện dịch vụ công.

Về tác dụng chống tham nhũng của chủ trương này, ông nói rằng phần lớn các nghiên cứu đều không tìm thấy bằng chứng mạnh mẽ cho thấy việc luân chuyển cán bộ thực sự có ích trong việc chống tham nhũng.

"Việc này sẽ phụ thuộc rất nhiều vào việc các quan chức đó được đào tạo tốt đến đâu, họ có thể xây dựng quan hệ địa phương tốt đến mức nào, và họ thực hiện công việc hiệu quả ra sao - và có thể sẽ có những đánh đổi nhất định ở đây, giữa việc thu hẹp các kênh bảo trợ nhưng đồng thời làm giảm hiệu suất công việc," ông giải thích.

Trong một diễn biến liên quan, Hội đồng thẩm phán Tòa án Nhân dân Tối cao đã công bố một dự thảo nghị quyết nhắc tới việc xem xét không truy cứu hình sự đối với người thực hiện hành vi phạm tội liên quan đến tham nhũng nếu có đủ ba điều kiện, gồm:

Luật sư Trần Đinh Minh Long từ Hà Nội nhận định với BBC News Tiếng Việt rằng nếu Quốc hội thông qua dự thảo nói trên, những cơ chế mới sẽ khiến tội phạm tham nhũng có nhiều đường thoát hơn.

"Tâm lý nghiêm khắc và thượng tôn pháp luật có thể dần dần lu mờ, thay vào đó sẽ hình thành tâm lý lợi dụng cơ chế mới để 'tính đường lùi' như một dạng 'bảo hiểm rủi ro' nếu chẳng may hành vi phạm tội bị phát hiện. Tội phạm không giảm mà sẽ tinh vi hơn," ông nhận định.

Ông Long đánh giá điều (a) "quá mơ hồ" và có thể được diễn giải theo nhiều cách khác nhau. Ngoài ra, ông cho rằng việc tố cáo, khiếu nại có thể bị che giấu, hoặc dù có được giải quyết "dứt điểm" theo quy định thì cũng "không đồng nghĩa với việc giải quyết thỏa đáng, công bằng và đúng pháp luật".

Tương tự, theo ông Long, chi tiết "hiệu quả kinh tế - xã hội" của điều (c) cần được quy định cụ thể hơn.

"Một công trình không ai sử dụng nhưng có vẻ ngoài đẹp thì liệu có coi là hiệu quả xã hội? Một công trình không sử dụng đúng mục đích và trở thành nơi chăn thả gia súc cho người dân địa phương thì có coi là hiệu quả kinh tế?" ông đặt vấn đề.

Trong khi đó, ông nhận định việc khắc phục hậu quả ở điều (b) chỉ nên được coi là tình tiết giảm nhẹ, đồng thời nói thêm rằng dù nguyên tắc tính toán giá trị thiệt hại không khó hiểu, việc truy vết và chứng minh số tiền cần đền bù có thể gặp khó khăn.

"Đặc điểm của tài sản, tài chính là có thể bị tẩu tán, trộn lẫn, rửa, ngụy trang và che vết," ông nêu.

Việc tham nhũng không phải luôn luôn xuất phát từ mong muốn của lãnh đạo - "con đường hai chiều" là cách ông Malesky mô tả tình trạng tham nhũng ở Việt Nam.

"Ví dụ, bạn vào bệnh viện và ở trong một phòng mà bạn không thích, phòng đó có quá nhiều người. Và bạn muốn được chuyển sang một phòng tốt hơn, nên bạn đưa một khoản 'lót tay'. Hoặc tôi là một doanh nghiệp và muốn làm thủ tục cấp phép nhanh hơn, nên tôi trả một khoản 'chi phí bôi trơn'.

"Vấn đề là nó diễn ra theo cả hai chiều. Thanh tra đến kiểm tra và phát hiện vi phạm về môi trường trong nhà máy của tôi, và thay vì bỏ tiền ra để nộp phạt cho vi phạm đó, thì việc chi một khoản hối lộ lại dễ dàng hơn. Tức là, không chỉ thanh tra tạo ra vấn đề, mà phía bên kia cũng chủ động 'mở lời'. Nó là hai chiều như vậy đấy," ông nhận định.

Do đó, ông cho rằng để có thể xóa bỏ hoàn toàn tham nhũng, cần có sự chuyển biến cả về mặt văn hóa.

"Tức là cần phải thay đổi cả kỳ vọng của mỗi cá nhân về việc liệu họ có phải người duy nhất không đưa hối lộ hay không. Khi người khác vẫn đưa hối lộ, điều đó sẽ làm thay đổi động cơ hành động của họ.

"Vì vậy, cần có đòi hỏi một sự thay đổi văn hóa mang tính toàn diện, và để đạt được điều đó thì có nhiều bước cần phải thực hiện."