Lính đánh thuê Nga bị cáo buộc giết người dã man ở Mali - BBC phỏng vấn nhân chứng

Cảnh báo: Bài viết có mô tả việc tra tấn và bạo lực thể xác. Một số độc giả có thể thấy khó chịu.

Một người trông coi cửa hàng kể với BBC rằng các lính đánh thuê Nga đang chiến đấu chống lực lượng thánh chiến ở Mali đã sát hại hai người đàn ông ngay trước mắt ông, rồi dọa chặt ngón tay và giết luôn ông.

Đây là một trong nhiều lời kể tương đồng nhau mà BBC thu thập được, cho thấy cách thức mà lực lượng Nga sử dụng trong chiến dịch chống nổi dậy đầy tàn bạo nhằm vào các phần tử Hồi giáo cực đoan ở quốc gia Tây Phi này. Những phương thức này đã bị các tổ chức nhân quyền lên án mạnh mẽ.

Một hội đồng quân sự đã giành được quyền lực ở Mali vào năm 2021, buộc quân đội Pháp phải rời đi sau khi cáo buộc họ thất bại trong việc ngăn đà nổi dậy.

Hội đồng này chuyển hướng sang Nga, nhờ cậy vào nhóm lính đánh thuê Wagner – tổ chức khi đó có liên hệ với Điện Kremlin.

Kể từ đó Wagner đã rút khỏi Mali, và hoạt động của nhóm này do Africa Corps, lực lượng thuộc Bộ Quốc phòng Nga, tiếp quản.

Theo một báo cáo công bố vào tháng trước của Hội đồng Quan hệ Đối ngoại châu Âu (ECFR), một số lính Wagner từng khoe khoang về các hành vi tàn bạo trong một nhóm Telegram chỉ dành cho người được mời, cho đến khi nhóm này bị đóng lại giữa năm nay.

Theo báo cáo này, họ "thường xuyên chia sẻ hình ảnh và video về giết người, cưỡng hiếp, tra tấn, ăn thịt người và xâm phạm thi thể những người họ cho là phiến quân hoặc dân thường".

Vào tháng Sáu, tạp chí Africa Report cho biết họ đã "thâm nhập" được kênh Telegram liên quan tới Wagner, phát hiện 322 video và 647 ảnh các hành vi tàn bạo - bao gồm đầu bị chặt rời, mắt bị moi - cùng nhiều bài đăng "đầy tính phân biệt chủng tộc".

Người trông coi cửa hàng mà chúng tôi phỏng vấn nay đã trốn khỏi Mali và sống trong một trại tị nạn ở Mauritania. Chúng tôi gọi ông là Ahmed, và đã thay đổi tên tất cả nạn nhân được dẫn lời để đảm bảo an toàn cho họ.

Ông kể rằng cơn ác mộng bắt đầu khi các tay súng Wagner lái xe đến cửa hàng lớn của ông tại thị trấn Nampala, miền trung Mali, vào tháng 8/2024.

Dù vốn là khách quen, lần này lính Wagner muốn bắt ông chủ cửa hàng và cáo buộc ông thông đồng với lực lượng thánh chiến vốn hoạt động mạnh trong khu vực, ông Ahmed kể lại.

"Họ kéo tôi ra xe, đẩy tôi vào trong rồi trói tay tôi lại," ông nói thêm.

"Một lính Wagner cầm dao đặt lên ngón tay tôi và hỏi: 'Ông chủ cửa hàng đâu?'. Tôi nói ông ấy đang ở [thủ đô] Bamako, nhưng hắn đáp lại: 'Trả lời sai rồi'."

Ông Ahmed nói rằng nhóm Wagner – nói chuyện qua một phiên dịch viên - đã đưa ông đến một căn cứ quân sự kiên cố của Mali và nhốt ông trong một nhà chứa máy bay.

"Tôi và ba người Wagner ở trong đó. Họ đổ nước vào một cái bồn và bắt tôi cởi hết quần áo. Tôi làm theo. Họ dìm đầu tôi xuống nước đến khi tôi gần ngạt và ngã quỵ. Rồi họ đạp lên ngực tôi, làm tôi thở dốc.

"Sau đó họ lại dìm đầu tôi xuống nước và hỏi một lần nữa về ông chủ cửa hàng. Tôi vẫn nói ông ấy ở Bamako," Ahmed thuật lại, nói thêm rằng họ lặp lại việc tra tấn lần thứ ba và ông vẫn đưa ra câu trả lời cũ.

Qua cuộc tra tấn, ông Ahmed bị ném vào một khu nhà vệ sinh nhỏ, nơi cũng đang chứa những người ông quen - trong đó có ông Hussein, người bị đánh đập đến mức ông Ahmed ban đầu không nhận ra.

"Khoảng 40 phút sau, họ đưa Umar [một người quen khác] vào. Ông ấy cũng ở trong tình trạng thảm hại. Họ đã tra tấn ông ấy. Chúng tôi ngủ trong phòng vệ sinh ấy, và sáng hôm sau họ mang một miếng bánh mì và một cốc cà phê nhỏ," ông Ahmed nói.

Ông kể rằng mình được đưa trở lại nhà chứa máy bay, nơi các tay súng người Nga quấn băng quanh mặt và đầu ông.

"Tôi không nhìn, không nói, không nghe được gì. Họ đặt dao lên cổ tôi và bảo phiên dịch viên nói với tôi rằng đây là cơ hội cuối cùng. Nếu tôi không nói thật, họ sẽ chặt đầu tôi. Tôi nói với phiên dịch rằng tôi đã nói hết những gì mình biết."

Ông Ahmed nói những kẻ thẩm vấn người Nga sau đó tháo băng và ném ông vào một gian bếp, nơi ông ngủ qua đêm cùng hai người lạ, trong đó có một người đàn ông dân tộc Tuareg. Người này kể rằng ông bị bắt khi đang chăn gia súc mà không hiểu vì sao, và một người đàn ông Ả Rập nói ông bị bắt khi đi tìm lạc đàn lạc đà.

Các cộng đồng du mục Tuareg và Ả Rập, vốn lang bạt qua những vùng sa mạc mênh mông ở miền bắc Mali, thường bị đối xử với ánh mắt hồ nghi - nhất là sau khi cuộc nổi dậy ly khai của người Tuareg hơn một thập kỷ trước bị các nhóm thánh chiến lợi dụng.

Hiện nay, các nhóm này chủ yếu hoạt động dưới danh nghĩa Jama'at Nusrat al-Islam wal-Muslimin (JNIM) - một nhánh của al-Qaeda.

Ông Ahmed kể rằng sau khi ngủ lại qua đêm cùng hai người đàn ông nói trên, ông bị đưa trở lại nhà chứa máy bay.

"Họ mang hai người đàn ông ấy [người Tuareg và Ả Rập] đến và chặt đầu họ ngay trước mắt tôi," ông Ahmed kể.

Trong trạng thái kinh hãi, ông Ahmed cố gắng kìm nước mắt khi kể lại với BBC những gì xảy ra tiếp theo.

"Họ kéo một trong các thi thể lại gần để tôi ngửi mùi máu còn mới và nói: 'Nếu mày không nói ông chủ cửa hàng đang ở đâu, mày sẽ chịu chung số phận.'"

Ahmed nói ông chỉ thoát chết sau khi một chỉ huy Wagner gọi điện cho một sĩ quan quân đội Mali, người xác nhận rằng chủ cửa hàng không cấu kết với lực lượng thánh chiến.

Theo lời ông Ahmed, viên chỉ huy này sau đó quay trở lại căn cứ để thả ông, một chủ cửa hàng khác và ông Umar.

"Tôi ở lại 15 ngày. Rồi tôi quyết định cùng vợ con sang Mauritania," ông chia sẻ.

BBC đã liên hệ với bộ Quốc phòng của Nga và Mali để xin bình luận, nhưng chưa nhận được phản hồi.

Tổ chức vận động The Sentry - do diễn viên George Clooney và cựu quan chức chính phủ Mỹ John Prendergast đồng sáng lập - trong một báo cáo công bố vào tháng Tám cho biết các tay súng Wagner không chỉ gây ra các vụ lạm dụng đối với dân thường, mà còn gieo rắc "hỗn loạn và sợ hãi" trong hàng ngũ quân đội Mali, khiến các chỉ huy phải im lặng.

Báo cáo này dẫn lời một quan chức Mali rằng lực lượng Wagner "còn tệ hơn cả người Pháp. Họ nghĩ binh sĩ của tôi ngu ngốc hơn họ. Chúng tôi đã nhảy từ chảo xuống lửa rồi."

Dù tình hình an ninh ngày càng xấu đi, Wagner tuyên bố nhiệm vụ "đã hoàn thành" và công bố rút khỏi Mali vào tháng Sáu vừa rồi.

Một số chuyên gia cho rằng phần lớn tay súng của họ đã được sáp nhập vào Africa Corps.

Viện nghiên cứu Timbuktu Institute có trụ sở ở Senegal ước tính rằng 70-80% lực lượng Africa Corps từng thuộc Wagner.

"Trên thực tế, Africa Corps thừa hưởng di sản vi phạm nhân quyền của Wagner, bao gồm các vụ tra tấn giết và người không qua xét xử," viện này nêu trong một báo cáo được xuất bản vào tháng Bảy.

Tuy nhiên, nhóm giám sát xung đột Acled cho biết số liệu ban đầu cho thấy hành vi của Africa Corps "ít mang tính trấn áp" hơn so với Wagner.

"Số vụ liên quan đến giết hại dân thường một cách cố ý hoặc các hành động tàn bạo hàng loạt đã giảm đáng kể," chuyên gia phân tích Hèni Nsaibia của Acled phụ trách Tây Phi nói với BBC.

Theo cơ quan tị nạn Liên Hợp Quốc, xung đột đã buộc gần 50.000 người phải chạy sang trại tị nạn M'berra ở Mauritania.

Trong số đó có bà Bintu. Bà kể với BBC rằng mình đã bỏ trốn khỏi làng cùng năm đứa con sau khi thi thể chồng bà với chi chít vết đạn bị vứt xuống một con sông. Người dân địa phương nói rằng ông bị bắn nhiều lần khi đang cưỡi ngựa.

"Ai sẽ chăm sóc con tôi đây? Ai sẽ chăm sóc tôi chứ?" bà than vãn, trong lúc quét mảnh sân nhỏ trước căn lều của mình trong trại tị nạn.

"Khi nghe đến cái tên Wagner, tôi thấy hoảng loạn. Tôi thấy sợ. Tôi căm ghét cái tên Wagner vì họ mang nỗi buồn đến cho tôi."

Một người tị nạn khác là ông Youssouf. Khi BBC tới, ông đang mặc một bộ đồ xanh đậm và vấn khăn trắng, ngồi dưới mái che, đôi mắt phản chiếu những ký ức đau đớn.

Ông nhớ lại rằng mình và bạn bè đang chăn gia súc gần biên giới Mauritania và dừng lại lấy nước từ một cái giếng thì nhìn thấy bụi mù bay lên ở đằng xa.

Ông Youssouf nói có một chiếc xe lao đến - hóa ra là lính Wagner - và họ bắt đầu vô cớ đánh đập nhóm của ông. Đây là một trải nghiệm mà nhiều người tị nạn khác cũng kể với BBC.

Ông kể rằng một lính Wagner "túm lấy tôi và dọa ném tôi xuống giếng," nhưng một người khác đã kịp thời can thiệp.

Sau đó, ông và bạn bè bị nhét vào các xe khác nhau, mỗi xe có ba lính Wagner.

"Trong suốt quãng đường, họ không ngừng đánh đập tôi, đá tôi, dí giày vào mặt và đầu tôi, rồi đấm vào ngực. Tôi không biết đàn gia súc của chúng tôi đã ra sao."

Ông và những người bạn bị đưa tới một trại quân sự ở phía bắc thị trấn Léré. Ông kể mình đã bị tra tấn ở đó.

"Một người đàn ông xuất hiện với thanh kim loại trên tay. Hắn đánh chúng tôi dữ dội đến mức tôi nghĩ mình sắp chết. Họ trói hai tay chúng tôi trong tư thế dang rộng để không thể cử động, rồi đánh mạnh vào đùi và chân để chúng tôi không thể chạy trốn."

Ông Youssouf nói rằng sau đó họ đã bị lôi vào một văn phòng. Các trận đòn tiếp diễn tại đây cho đến khi họ ngất đi.

Ông kể rằng khi tỉnh lại, ông thấy tay mình đã bị buộc vào bàn tay bất động của một người bạn.

"Họ kéo một chiếc xe máy lại sát mặt tôi, nẹt ga rồi xả khói vào mũi tôi để tôi tỉnh hẳn. Họ làm điều tương tự với bạn tôi, nhưng ông ấy không phản ứng. Lúc đó họ mới nhận ra ông ấy đã chết."

Youssouf nói ông không biết chuyện gì xảy ra với thi thể của bạn mình, nhưng ông và những người khác được thả - cũng không có bất kỳ lời giải thích nào.

Ông Ahmed, người trông coi cửa hàng nói trên, nói rằng trước khi trải qua chuỗi tra tấn của mình, ông đã chứng kiến Wagner thực hiện những hành vi tàn bạo trên diện rộng, có lần phong tỏa toàn bộ thị trấn Nampala và các làng lân cận.

Ông kể rằng mình nằm trong nhóm cư dân bị buộc tập trung trên một sân bóng đá. Tại đó, các tay lính đánh thuê cố xác định người mà họ cáo buộc sử dụng điện thoại vệ tinh.

"Họ gọi tên Sikou Cissey. Ông ấy chỉ là một người đàn ông bình thường với chiếc mũ truyền thống. Họ lột quần áo ông ấy, đổ nước đầy vào một thùng lớn rồi túm chân và nhúng đầu ông ấy xuống cho đến khi ông ấy không thở được," ông Ahmed nói.

Trong lúc lính Mali đứng nhìn, các tay súng Wagner tiếp đó mang xẻng và cuốc ra sân bóng để dọa người dân rằng họ sẽ phải tự đào mồ chôn nếu không chỉ ra người bị cáo buộc dùng điện thoại vệ tinh, ông Ahmed kể thêm.

Ông Amed kể rằng sau khi phơi mình dưới cái nắng gay gắt cả ngày, người dân được thả, ngoại trừ một người bị lính đánh thuê đưa đi. Ông không biết số phận của người đó ra sao.

Ahmed nói ông muốn các tay súng Wagner phải bị đưa ra xét xử và chịu trách nhiệm cho những tội ác của họ.

"Trải nghiệm đó ám ảnh tôi. Nó khiến tôi gặp ác mộng," ông nói khi ở trại tị nạn, trên mình mặc bồ quần áo màu đen, băn khoăn không biết liệu có thể trở lại cuộc sống bình thường của một người trông coi cửa hàng hay không.

Favour Nunoo của BBC tường thuật bổ sung